سکوت درباره قصور کارفرما و سهام دار / وقتی بازهم مقصر مشخص نیست!
گزارش کمیسیون صنایع و معادن مجلس درباره علت حادثه منتشر شده است. در این گزارش، به علت فنی حادثه اشاره شده، اما از اعلام قصور متولیان این معدن (کارفرما، پیمانکار، سازمان صنعت، معدن و تجارت استان و اداره تعاون، کار و رفاه اجتماعی استان) امتناع شده است
به گزارش پایگاه خبری و تحلیلی دیده بان ایران؛ با گذشت ٤٠ روز از حادثه انفجار معدن زمستان یورت، گزارش کمیسیون صنایع و معادن مجلس درباره علت حادثه منتشر شده است. در این گزارش، به علت فنی حادثه اشاره شده، اما از اعلام قصور متولیان این معدن (کارفرما، پیمانکار، سازمان صنعت، معدن و تجارت استان و اداره تعاون، کار و رفاه اجتماعی استان) امتناع شده و به نظریه کارشناسان رسمی دادگستری و بررسی دقیق قضائی منوط شده؛ درعین‌حال بر کوتاهی نظام مهندسی معدن در نظارت این معدن تأکید شده است. همچنین در این گزارش با بررسی سهام‌داران عمده و خرد و سیستم مدیریتی، اعلام شده اکثر سهام شخصیت‌های حقوقی به صورت مستقیم و غیرمستقیم متعلق به شرکت سرمایه‌گذاری مهر اقتصاد ایرانیان بوده و عملا مدیریت معدن در اختیار شرکت فوق‌الذکر است.
در ابتدای این گزارش، به تشکیل هیئتی برای بررسی این حادثه از سوی چند نفر از نمایندگان مجلس، اشاره شده است: «در پی حادثه انفجار معدن زمستان یورت آزادشهر در تاریخ ١٣/٢/١٣٩٦، بنا به دستور ریاست محترم مجلس شورای اسلامی به کمیسیون صنایع و معادن، هیئتی مرکب از آقایان مهندس سبحانی‌فر، دکتر نورقلی‌پور، مهندس ابراهیمی، دکتر رضیان، دکتر تربتی‌نژاد (نمایندگان محترم مجلس شورای اسلامی)، مهندس حاتمی‌زاده (دبیر کمیسیون صنایع و معادن مجلس) و مهندس دهقانی (معاون دفتر انرژی، صنعت و معدن مرکز پژوهش‌های مجلس) در تاریخ ١٤/٢/١٣٩٦ جهت بازدید از محل و بررسی علل حادثه اعزام شد و پس از ورود هیئت به معدن در ساعت هفت غروب روز پنجشنبه مورخ ١٤/٢/١٣٩٦ این هیئت در جلسه‌ای با حضور استاندار گلستان، ریاست سازمان صنعت، معدن و تجارت استان، ریاست هلال احمر استان، فرمانده نیروی انتظامی استان، فرمانده سپاه استان، فرمانده ارتش و دیگر عزیزان فعال در موضوع شرکت کردند و در جریان شرح حادثه قرار گرفتند. این هیئت پس از جلسه مذکور، برای بازدید از تونل ریزشی به داخل تونل حرکت کردند و در جریان کمک‌رسانی به مصدومان و روند پیشرفت کار قرار گرفتند. استماع سخنان و مسائل و مشکلات کارگران حاضر در صحنه توسط نمایندگان محترم و بررسی علل حادثه از دیگر اقدامات هیئت بود که تا ساعت ٣٠ دقیقه بامداد به طول انجامید».
مدیریت معدن در اختیار شرکت وابسته به بسیج مستضعفان
در بخش دیگری از این گزارش آمده: «معدن زمستان یورت آزادشهر جزء معادن البرز شرقی واقع در منطقه خوش‌ییلاق استان گلستان و ١٢ کیلومتری شهر آزادشهر است که درحال‌حاضر به صورت خصوصی اداره می‌شود و استخراج زغال‌سنگ در سه تونل مجزا (T٣، T٢ و T١) با حدود ٤٠٠ کارگر و به صورت سنتی انجام می‌شود. معدن به‌لحاظ حقوقی جزء شرکت‌های سهامی عام بوده و تحت عنوان «شرکت صنعتی معدنی شمال شرق شاهرود» در دفتر ثبت شرکت‌ها ثبت و در بورس اوراق بهادار نیز پذیرفته شده است».این گزارش به سهام‌داران این معدن اشاره کرده: «شرکت توسعه معادن روی ایران- ١٧,٧٥ درصد، شرکت فراوری زغال‌سنگ پرورده طبس- سهامی خاص ٥.٢ درصد، شرکت کالسمین- سهامی عام ٣.٨٩ درصد، شرکت تکادو- سهامی عام ٣.٣٨ درصد، شرکت مهندسی و تحقیقانی فلزات غیرآهنی ١.٤١ درصد، شرکت بازرگانی توسعه صنعت روی- سهامی خاص ١.٢٩ درصد، شرکت معدنکاران انگوران- سهامی خاص ١.٠٥ درصد و سایر سهام‌داران حقیقی ٦٦.٠٣ درصد».در ادامه این گزارش تأکید شده: «اکثر سهام شخصیت‌های حقوقی به صورت مستقیم و غیرمستقیم متعلق به شرکت سرمایه‌گذاری مهر اقتصاد ایرانیان بوده (وابسته به بسیج مستضعفان) و سهام‌داران حقیقی شامل بازنشستگان صنعت زغال هستند و عملا نماینده‌ای در هیئت‌مدیره ندارند، اکثر اعضای هیئت‌مدیره و مدیرعامل از سوی شرکت سرمایه‌گذاری مهر ایرانیان تعیین می‌شود و عملا مدیریت معدن در اختیار شرکت فوق‌الذکر است. محل استقرار مدیرعامل و دفتر مرکزی معدن و دفاتر مالی در شهرستان شاهرود بوده و مدیر معدن هم‌زمان مسئول فنی معدن نیز است».
در ادامه این گزارش به چگونگی وقوع حادثه چنین اشاره می‌شود: «معدن زمستان‌یورت متشکل از سه تونل T١، T٢ و T٣ است که محل وقوع حادثه، تونل شماره T١ معدن است. تونل شماره T١ معدن از لحاظ فنی، تونلی افقی با طراحی پیشرو بوده (در اغلب معادن زغال ابتدا تونل را تا انتها تجهیز کرده و سپس استخراج از معدن را شروع می‌کنند، ولی در برخی از معادن با توجه به توپوگرافی محل، می‌توان معدن را به شکل پیشرو کار کرد) و تا روز حادثه تا عمق ١١٧٠ متر پیشروی داشته و سه کارگاه استخراج در طول تونل تجهیز شده بود. اولین کارگاه در عمق ٣٠٠ تا ٤٠٠ متری دهانه تونل واقع شده که اولین لایه‌های زغال نیز در همین عمق استخراج شده است. کارگاه دوم در عمق حدود ٨٠٠ تا ٩٠٠متری و کارگاه سوم در عمق حدودی هزارو صد متری و با فاصله حدود ٨٠ تا صد متری سینه کار اصلی قرار داشته است. حادثه انفجار در نزدیک کارگاه سوم و با فاصله حدود ٩٠متری سینه کار اصلی، قبل از ساعت ١٢ ظهر روز چهارشنبه مورخ ١٣/٢/١٣٩٦ در عمق هزارو ٨٠ متری تونل اتفاق افتاده است. به عللی که تاکنون به صورت دقیق مشخص نشده است، در محل سینه کار، لوکوموتیو حامل زغال‌سنگ خاموش می‌شود که این موضوع بنا بر اظهارات، به مسئول فنی معدن اطلاع داده می‌شود. در این زمان تعمیرکار یا مسئول ایمنی معدن برای راه‌اندازی مجدد احتمالا دو باتری کمکی را به وسیله یک لوکوموتیو دیگر به منظور راه‌اندازی مجدد بدون اجازه مسئول فنی به داخل تونل می‌برد که پس از این امر صدای انفجاری در درون معدن به گوش می‌رسد. انفجار شدید موجب ریزش در سه نقطه معدن می‌شود».
در ادامه آمده: «بر اساس داده‌ها و یافته‌های موجود که در شکل پیوست گزارش آورده شده است، طول تونل محل حادثه هزارو ١٧٠ متر است و جریان تهویه طبیعی از طریق دو دویل(حفاری شیب‌دار به سمت بالا در درون معدن به منظور ایجاد جریان هوا و دیگر کاربردها) صورت می‌گیرد. دویل‌ها شامل دویل ١ در فاصله ٤٠٠متری که به تونل بالایی (T١A) و از تونل بالایی به سطح زمین متصل است و دویل ٢ که در فاصله هزارمتری و به تونل پایینی(T٢) متصل است. جریان اصلی هوا در بیشتر مواقع از تونل پایین (T٢) شروع شده و از تونل (T١) خارج می‌شود. ولی در فصول مختلف سال، این جریان می‌تواند مختل یا عوض شود. ریزش در فاصله ٢٠متری دویل ٢ (K٣) و به فاصله ٩٠متری سینه کار اصلی و در سه نقطه جمعا به طول ٣٥ تا ٤٠ متر صورت می‌پذیرد. در هنگام وقوع حادثه، دو دستگاه لوکوموتیو به همراه واگن در داخل تونل بوده که لوکوموتیو (١) انتهای تونل خراب می‌شود و باطری از بیرون (احتمالا از طریق لوکوموتیو ٢) برای استارت مجدد آن به داخل تونل حمل می‌شود. انفجار و ریزش در محل لوکوموتیو دوم صورت می‌گیرد که زیر آوار مدفون می‌شود».
بررسی‌های اولیه درباره علت حادثه
بخش دیگری از این گزارش به بررسی‌های اولیه و داده‌های دست‌یافته اشاره دارد: «به محض انفجار، دیگر کارگران برای کمک به سمت محل ریزش حرکت می‌کنند که به دلیل بالابودن غلظت گاز منواکسیدکربن و متان (حدود دو ساعت پس از وقوع حادثه میزان گاز منواکسید کربن ppm ٧٥٠ و میزان گاز متان چهار درصد گزارش شده است)، تعدادی از کارگران جان خود را از دست می‌دهند. سپس اکیپی متشکل از ٦٨ نفر به سمت حادثه حرکت می‌کنند که همگی دچار مسمومیت شده و ٦٨ نفر از عزیزان به دلیل نداشتن تجهیزات ایمنی (حتی اولیه)، دچار مسمومیت می‌شوند که بر اساس اطلاعات دریافتی، به‌جز سه نفر از مصدومان همگی ترخیص می‌شوند. پس از این مرحله، گروه‌های نجات و بازنشستگان مجرب در حوزه معادن زغال به معدن اعزام می‌شوند که بعد از تحویل‌گرفتن مدیریت حادثه، هیچ مورد گازگرفتگی برای هیچ‌کس به‌وجود نیامده است».
از علت حادثه در این گزارش چنین یاد می‌شود: «با توجه به اینکه تا زمان بازگشایی تونل و تعریض دویل K٣ (که در آینده نزدیک صورت خواهد گرفت)، امکان اظهارنظر قطعی میسر نیست؛ اما علل حادثه بر اساس گزارش اولیه کمیته حقیقت‌یاب (متشکل از معاونت معدنی و صنایع معدنی وزارت صنعت، معدن و تجارت، مدیرکل HSEE وزارت صنعت، معدن و تجارت، رئیس مرکز تحقیقات وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، رئیس نظام‌مهندسی معدن، مدیرکل نظارت وزارت صنعت، معدن و تجارت، نماینده وزارت تعاون، کار و رفاه امور اجتماعی، یک نفر از اعضای کمیسیون صنایع و معادن مجلس شورای اسلامی، نماینده مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، دو نفر از استادان خبره دانشگاهی در رشته زغال‌سنگ، نمایندگان بهره‌بردار و سرمایه‌گذار و همچنین سرتیم عملیات امداد‌و‌نجات) و بررسی‌های هیئت اعزامی، به شرح ذیل است:
١. عدم کفایت تهویه طبیعی موجود، با توجه به تغییر فصل یا ریزش احتمالی در دویل انتهایی رابط تونل دو به یک
٢. تجمع احتمالی گاز در منطقه انفجار به دلیل عدم کفایت تهویه، حبس گاز در فضای تخریبی به‌جا‌مانده ناشی از استخراج در محل انفجار و همچنین وجود گرد زغال که در محیط عمده معادن زغال وجود دارد.
٣. منبع جرقه احتمالا باطری حمل‌شده به داخل تونل است که برخلاف مقررات، برای روشن‌کردن لکوموتیو ازکارافتاده در نزدیک انتهای تونل استفاده شده است؛ درعین‌حال دیگر منابع تولید جرقه به ویژه لکوموتیو مدفون زیر آوار قابل بررسی است.
٤. لازم است به مجرد اتمام آواربرداری و بازشدن تونل اصلی و تعریض مقطع دویل، گروه کارشناسی ضمن بازدید مجدد میدانی از معدن، نظریه نهایی را جهت اقدامات بعدی اعلام کنند». بنابراین: «با توجه به مجموع بررسی‌های صورت‌گرفته، عامل اصلی حادثه، انفجار ناشی از گاز جمع‌شده در مقطعی از تونل بوده است. شایان ذکر است که تا زمان تهیه گزارش منشأ قطعی ایجاد جرقه شناسایی نشده است».
امتناع کمیسیون صنایع از اعلام قصور متولیان
در این گزارش، کمیسیون صنایع و معادن مجلس از اعلام قصور متولیان امتناع کرده و آن را منوط به نظر دادگستری می‌داند: «میزان قصور کارفرما، پیمانکار، سازمان صنعت، معدن و تجارت استان و اداره تعاون، کار و رفاه اجتماعی استان در این حادثه و انجام وظایف خود قابل بررسی و توجه است که امری فنی بوده و منوط به نظریه کارشناسان رسمی دادگستری و بررسی دقیق قضائی است»
کوتاهی نظام‌مهندسی معدن در انجام وظایف خود مشهود است
همچنین درا ین گزارش به کوتاهی نظام‌مهندسی معدن در نظارت بر این معدن اشاره شده است: «مطابق بند (چ) ماده ٢ قانون نظام‌مهندسی معدن، مصوب ١٣٧٩ و اصلاحات بعدی آن، «وضع مقررات به منظور اطمینان از رعایت اصول ایمنی، بهداشت، بهره‌دهی مناسب، حفظ محیط زیست، صرفه اقتصادی و نظارت بر اجرای آن» و بند (پ) ماده ١٤ قانون مذکور، «نظارت بر حسن انجام خدمات مهندسی توسط اشخاص حقیقی و حقوقی در طرح‌ها و فعالیت‌های معدنی غیردولتی در حوزه استان و معرفی متخلفان به مراجع قانونی ذی‌صلاح» از اهداف و وظایف نظام‌مهندسی معدن است؛ بنابراین متأسفانه کوتاهی نظام‌مهندسی معدن در انجام وظایف خود مشهود است. به‌علاوه هم‌زمانی مسئولیت مدیر معدن به‌عنوان مسئول فنی معدن نیز مزید بر علت شده و مانع نظارت کافی بر اصول فنی حاکم بر معدن شده است». این گزارش در بخش دیگری به نحوه جان‌باختن کارگران پرداخته و آمده: «از افراد فوت‌شده داخل تونل: شش نفر در فاصله ٧٠٠ متری دهانه تونل، پنج نفر کمی جلوتر (که بر اثر گازگرفتگی فوت شده‌اند)، ١٠ نفر در جلو ریزش (بر اثر موج انفجار)، دو نفر در زیر آوار ریزش، یک نفر در پشت آوار به سمت دویل، ١٢ نفر بین دویل هوا و سینه کار و هفت نفر در داخل کارگاه استخراج (بر اثر گاز Co) جان خود را از دست داده‌اند». در بخش بررسی اولیه ایمنی معدن با توجه به اظهارات و مدارک قابل دسترس، آمده: «با عنایت به گزارش سال ١٣٩٣ «برنامه بازرسی فعالیت‌های معدنی کشور» در مورخ ٣٠/٦/١٣٩٣ مبنی بر نبود طرح تهویه و شبکه تهویه اصلی و احتمال تجمع گاز در افق ٤٣٢+ و رفع عیب نشدن به وسیله کارفرما و گزارش سال ١٣٩٤ شرکت مهندسی مشاور کاوشگران (موضوع قرارداد بازرسی از معادن استان گلستان) مبنی بر وجود مشکل تهویه در معدن یک و سه، موضوع مشکلات طی نامه شماره ٦٨١٦ مورخ ٢٠/٠٢/١٣٩٥ از طرف سازمان صنعت، معدن و تجارت استان گلستان به شرکت صنعتی و معدنی شمال شرق شاهرود ابلاغ می‌شود که سیستم تهویه تونل شماره ٣ مناسب نبوده و مواردی از نامطلوب‌بودن هوای معدن در این تونل در دفاتر مربوطه ثبت شده است. متعاقب رفع‌نشدن مشکلات تهویه، سازمان صنعت، معدن و تجارت استان گلستان در نامه شماره ٢٤١٢ مورخ ٢٨/٠١/١٣٩٦، گزارش شرکت مهندسان مشاور کان ایران در سال ١٣٩٥ مبنی بر وجود مشکل در تهویه تونل شماره یک و سه را به شرکت صنعتی و معدنی شمال شرق دوباره ابلاغ می‌کند و پیشنهاد تهیه نقشه تهویه مناسب و اجرای آن در مجموعه تونل‌های زمستان یورت غربی را ارائه می‌دهد که تاکنون اقدامی در این جهت صورت نگرفته است».
نکته عجیب در گزارش بازدید نظارتی سازمان صنعت، معدن و تجارت
در این گزارش نقدی به اعلام گزارش پیشین نسبت به خطرناک‌بودن وضعیت در این معدن شده و آمده: «نکته عجیب و تأمل‌برانگیز این است که در گزارش بازدید نظارتی مورخ ١٧/٣/٩٥ سازمان صنعت، معدن و تجارت از معدن مذکور، سرعت هوا و میزان گازهای خطرناک در تونل‌ها مناسب گزارش شده است. همچنین در گزارش ارزیابی ایمنی معادن مورخ ٣٠/٩/٩٥ شرکت مهندسی و مشاوره‌ای پارس اولنگ نیز، این معدن را در بخش استانداردهای تهویه نمره ١٧,٥ از ٣٠ داده است که با توجه به بالاتر از عدد میانگین، معدن تعطیل نشده است. این گزارش‌ها در تناقض با گزارش‌های ذکرشده در بالا است».
نکات فنی درباره معدن زمستان یورت
در ادامه گزارش به نکات فنی که باید در این معدن مورد توجه قرار گیرد، نیز اشاره می‌شود:
«بررسی تجهیزات فنی معدن: با توجه به اینکه مطابق استانداردهای روز دنیا معادن زغال‌سنگ باید مجهز به سیستم مانیتورینگ، سیستم تهویه، سیستم‌های خود‌نجات و سیستم‌های گازسنج و دیگر لوازم ایمنی باشند، بررسی معدن یورت از این لحاظ باید مورد توجه جدی قرار گیرد.
سیستم تهویه: مطابق مشاهدات میدانی صورت گرفته، معدن فاقد سیستم تهویه مکانیزه بوده و تهویه معدن به صورت طبیعی صورت می‌گرفته است.دستگاه خود‌نجات: مطابق مشاهدات میدانی صورت گرفته، تعداد دستگاه خودنجات‌های موجود در معدن نامعلوم است.
گازسنج: گازسنج‌های موجود در معدن به دو نوع گازسنج قدیمی روسی و گازسنج‌های جدید (که به‌تازگی از طرف وزارت صنعت، معدن و تجارت خریداری شده و به معادن تحویل داده شده است) تقسیم‌بندی می‌شدند که گازسنج‌های قدیمی در معدن وجود داشته (ولی اطلاعات دقیقی از تعداد و استانداردبودن آنها به دست نیامد) و دو عدد گازسنج‌های جدید که توانایی سنجش چهار نوع گاز به طور هم‌زمان را دارند، در معدن موجود و در تاریخ ١٢/١١/٩٥ کالیبره شده و سالم بوده‌اند.
سیستم امداد و نجات: با توجه به مشاهدات میدانی صورت‌گرفته، هواساز موجود در معدن که در دهانه تونل نصب شده بود، همچنین bobcat (لودر مخصوص تونل)، در معدن موجود نبوده و پس از حادثه به محل آورده شده است. مشکلات کارگران معدن: بنا به اظهارات کارگران معدن حاضر در صحنه، مهم‌ترین مشکلات کارگران شاغل در معدن، حقوق معوق برخی از کارگران (حداکثر سه ماه معوق)، میزان و نوع بیمه تأمین اجتماعی کارگران و لحاظ‌نشدن مشاغل سخت و زیان‌آور برای همه کارگران معدن بوده است. با توجه به اسناد دریافتی از شرکت، موردی درباره سنخیت‌نداشتن نوع بیمه و نوع کار (حداقل از سال ١٣٩٤) مشاهده نشد؛ گرچه درباره سال‌های گذشته، باید با ارائه مستندات از طرف کارفرما و وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی بررسی و گزارش مجزا تهیه شود که متأسفانه باوجود مکاتبه با وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی اطلاعات لازم تا زمان جمع‌بندی گزارش به این کمیسیون ارسال نشده است. درباره لحاظ‌نشدن بیمه مشاغل سخت و زیان‌آور با توجه به اظهارات صورت‌گرفته و آیین‌نامه‌های سازمان تأمین اجتماعی به نظر می‌رسد که فقط برای تعدادی از کارگران مشغول در معدن که در سینه کار باشند، بیمه مشاغل سخت و زیان‌آور لحاظ شده و بقیه افراد بیمه عادی دارند».به گزارش «شرق» این نکته لازم به تأکید است که سیدتقی نوربخش، مدیرعامل سازمان تأمین اجتماعی، پیش‌تر در گفت‌وگو با «شرق» سنخیت‌نداشتن بیمه کارگران و حتی صدور بیمه آرایشگری یا خیاطی برای برخی کارگران این معدن را تأیید کرده بود.
عدم صرفه اقتصادی اکثر این معادن زغال‌سنگ
در این گزارش به مشکلات ساختاری معادن زغال‌سنگ هم اشاره و درعین‌حال پیشنهادهایی دراین‌باره مطرح شده است: «از مهم‌ترین مشکلات ساختاری معادن زغال‌سنگ ایران می‌توان به عدم صرفه اقتصادی اکثر این معادن با توجه به نوع زغال، خواص زمین‌شناسی و تیپ معادن و نامناسب‌بودن و به‌روزنبودن تجهیزات موجود در معادن و زغال‌شویی‌ها اشاره کرد.
١. ضرورت نظارت دقیق وزارت صنعت، معدن و تجارت، سازمان نظام‌مهندسی معدن، وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی بر رعایت اصول فنی و ایمنی معادن زغال‌سنگ و الزام بر تعطیلی معادن فاقد تجهیزات استاندارد و سیستم ایمنی مناسب.
٢. الزام برای تجهیز تمامی معادن زغال‌سنگ به سیستم مانیتورینگ و سیستم تهویه مکانیزه و در صورت عدم اجرا، تعطیلی معادن تا زمان تجهیز.
٣. ارائه کمک‌های بلاعوض از طرف دولت به معادن زغال‌سنگ از محل سهم تولید در قانون هدفمندسازی یارانه‌ها، برای تجهیز همه معادن زغال‌سنگ به سیستم تهویه مکانیزه. ضمنا دولت می‌تواند در صورت لزوم با ارائه لایحه مجزا نسبت به تأمین مالی مورد نیاز اقدام کند.
٤. با عنایت به زیان‌ده‌بودن اکثر معادن زغال‌سنگ موجود و اهمیت صنعت زغال‌سنگ در زنجیره فولاد در ایران، لازم است دولت در بودجه‌های سالانه نسبت به ارائه یارانه خرید زغال‌سنگ برای حفظ اشتغال موجود اقدام کند.
٥. وزارت صنعت، معدن و تجارت با تشکیل تیم ویژه، همه معایب فنی و ایمنی معادن زغال‌سنگ را احصا و برای رفع معایب اقدام کرده و نتیجه را به مجلس شورای اسلامی اعلام کند.
٦. مقصران اصلی ازسوی مرجع قضائی شناسایی و با آنان برخورد قانونی شود».
منبع: شرق
