آیا امام (ره) اعتقاد داشت "موسیقی" مخدّر است؟
نقلِ قول شجریان از امام دربارۀ تخدیر موسیقی درست بود؟
به گزارش دیده بان ایران، رضا دانشمندی در خبرآنلاین نوشت: در «شجریان؛ سپیده تا فریاد» که دهم فروردین از شبکۀ افق پخش شد، چنان روایت می‌شود که گویا استاد محمّدرضا شجریان سخن کذبی به امام خمینی(ره) نسبت داده است.
در این مستند، نخست بخشی از مصاحبۀ استاد شجریان با صادق صبا (شجریان، پژواکِ روزگار) آورده شده: «یک دفعه دیدم یه فتوا... فتوائیه از آقای خمینی[ره] گرفتن که ایشون گفت موسیقی مخدّر است و فلان و اینا، درست قبل از ماه رمضونِ تابستون 58، من گفتم خداحافظ شما، جایِ من نیست، موسیقی مخدّره؟! موسیقی این‌جوریه؟ حرام می‌خواید بگید؟ خودتون می‌دونید و خودتون».
سپس راوی می‌گوید: شجریان در مصاحبه‌های تلویزیونیِ خود سخنی را به امام منتسب می‌کند که واکنش علاقمندان به اندیشۀ امام را برمی‌انگیزد. در حالی‌که امام خمینی با تفکیک انواع موسیقی از هم، غنا و موسیقی مطرب را حرام دانسته و همواره دربارۀ مابقی موارد مشکوک حُکم به حلال‌بودن آن دادند، شجریان به یکباره نظر امام دربارۀ همه نوع موسیقی را حرام اعلام می‌کند.
اما آیا امام خمینی(ره) موسیقی را مخدّر دانسته‌اند؟ اگر پاسخ مثبت است، کِی و کجا؟ یا این خاطرۀ استاد شجریان (عمداً یا سهواً) جعلی و ساختگی است؟ یا شاید مستندسازان افق به‌درستی نتوانسته‌اند این نقلِ استاد را تبیین کنند و انکار این خاطره را راه مناسبی برای دفاع از امام(ره) می‌دانند؟
اصل ماجرا چیست؟
امام خمینی(ره) کمی پس از پیروزی انقلاب اسلامی (30 تیر 1358ش. / 26 شعبان 1399ه.ق.) در قم(1) با کارکنان «رادیو دریا» دیداری دارند(2). همان رادیویی که اوائل سال 1351 در چالوس فعالیتش را آغاز کرد، سه ماه از سال برنامه داشت و برای مسافران تابستانی شمال از وضعیت آب‌وهوا و جاده‌ها و ... می‌گفت.
محمّدعلی ابطحی (از اعضای مجمع روحانیون مبارز) که دهۀ 1360 در صداوسیما مسؤولیت‌های مختلفی داشته، در خاطراتش از ناکامی برای راه‌اندازی مجدد رادیو دریا در سال 1364 می‌نویسد: این رادیو به تناسب دریای قبل انقلاب مراسم تفریحی داشت و از خوانندگان مشهور دعوت می‌کرد. در عرف متدینین و انقلابیون، کلاً کنار دریای قبل انقلاب مظهر فساد آشکار بود. رادیو دریا در این میانه تابلو آن مفاسد تلقّی می‌شد و طبعاً تعطیل بود.
امام خمینی(ره) در این ملاقات که اندکی (حدود پنج ماه) پس از سقوط رژیم پهلوی انجام شد، به تناسب مخاطب از تلاش «رژیم‌ِ غیرالهی» برای فاسدکردن جوانان می‌گویند. در نظام پهلوی، از نگاه امام(ره) ترویج موسیقیِ مبتذل، در کنار اختلاط زن‌ومرد در سواحل دریا، شرب خمر، و کار رسانه‌ای بخشی از یک طرّاحی وسیع و همه‌جانبه برای ترویج فساد و تباهیِ ملّت است.
در این بافتار، و با نظر به گذشته و اقدامات فرهنگی شاه، باید سخن امام را درک کرد و در چنین متنی، معنای این جملۀ امام(ره) را فهمید: از جمله چیزهایی که باز مغزهای جوان‌ها را مخدّر است و تخدیر می‌کند موسیقی است. موسیقی اسباب این می‌شود که مغز انسان وقتی چند وقت به موسیقی گوش کرد، تبدیل می‌شود به یک مغزی غیر آن [مغز] کسی که جدّی باشد. از جدّیت، انسان را بیرون می‌کند، و متوجه می‌کند به جهاتی دیگر. (صحیفۀ نور، جلد 9، ویژگی‌های رژیم غیرالهی، صص 200-199)
امام(ره) همچنین در این دیدار می‌گویند: نباید دستگاه تلویزیون جوری باشد که ده ساعت موسیقی بخوانند. جوانی که نیرومند هست از نیرومندی برگردانند به یک حال خُمار و به یک حال خَلْسَه، مثل همان تریاک می‌ماند این هم این‌قدر با او فرق ندارد، این یک جور خلسه می‌آورد، آن یک جور خلسه می‌آورد. (صحیفۀ نور، جلد 9، صفحۀ 204)
متن را نمی‌توان از بستر تاریخی آن جدا کرد. اگر شجریان به این جملۀ امام از دیدار مذکور استناد می‌کرد، شبکۀ افق چگونه پاسخ می‌داد؟ «این موسیقی را حذفش کنید به‌کلّی، عوض این یک چیزی بگذارید آموزنده باشد». (صحیفۀ نور، جلد 9، صفحۀ 205)
سال 58 کسی از فتوای سال 67 امام خبر نداشت!
مستند افق به‌جای تبیین شرایط تاریخی و بستر سخن امام(ره) در سال 58 و تأکید بر پویایی فقه، برای انکار خاطرۀ شجریان به فتوای یک دهۀ بعد ایشان (نوزدهم شهریور 1367) استناد می‌کند: شنیدن و نواختن موسیقی مطرب، حرام است و صداهای مشکوک مانع ندارد و خرید و فروش آلات مختص به لهو جایز نیست و در آلات مشترکه اشکال ندارد.
اگر نظر امام(ره) از ابتدا همان بلامانع بودن صدای مشکوک بود، چرا روای مستند می‌گوید انتشار فتوای 67 «بازتاب فراوانی می‌یابد و در میان صاحبنظران به عنوان تحوّلی در سیاستگذاری کلان موسیقی تلقّی می‌شود»؟ پس احتمالاً قبلاً نظر ایشان اینگونه نبوده که فتوای 67 تحوّل تلقّی می‌شود.
در مجموع می‌توان گفت:
الف) برخلاف آنچه راوی «شجریان؛ از سپیده تا فریاد» می‌گوید، ظاهراً استاد در مصاحبه با صادق صبا خاطرات خود را از اوائل انقلاب مرور می‌کند، و درصدد بیان «نظر امام دربارۀ همه نوع موسیقی» نیست.
ب) خودِ استاد شجریان ظاهراً از شنیده‌ها می‌گوید و اصل سخن امام(ره) را مطالعه نکرده است؛ زمان انتشار سخن را به خوبی به‌یاد دارد، اما از مخاطب سخن (کارکنان رادیو دریا) بی‌اطلاع است.
ج) عنوان «فتوا» - که گونه‌ای خبردادن و بیان حُکمِ شرعیِ کلّی است و معمولاً در پاسخ به استفتاء و یا در رسالۀ عملیّه ذکر می‌شود - برای آنچه امام خمینی(ره) یا هر فقیهی و مرجعی در سخنرانی عمومی بیان کرده، صحیح به نظر نمی‌رسد. به بیان دیگر، همۀ سخنان یک فقیه ضرورتاً نظرات فقهی او نیست.
د) نظر فقهی در خلاء صادر نمی‌شود و شرایط زمان و مکان بر اجتهاد فقیه اثرگذارست. به بیان دیگر، نویسنده این مستند ظاهراً با تحوّل تاریخی آراء فقهی ناآشناست و احتمالاً انجماد فتوا و جمود فقیه را ارزش می‌داند. حتی اگر فرض کنیم سخن امام(ره) در سال 58 در حُکم فتوا بوده، و فتوای ایشان در سال 67 تغییر کرده، این تحوّل نشانه شجاعت، واقع بینی و پویایی اجتهاد امام(ره) است؛ چراکه آراء فقهی ایشان به عنوان «فقیهِ حاکم» ابداً ایستا، منجمد و ذهنی نیست.
پ.ن.:
1 - امام خمینی(ره) پس از بازگشت به ایران در 12 بهمن 1357، حدود 28 روز در تهران ماندند. دهم اسفند همان سال به شهر قم رفته و تا دوم بهمن 1358 در این شهر ماندند.
2 - پس از انقلاب گویا حسن یوسفی اشکوری مدیر این رادیو می‌شود.
