موگابه دو سال پیش مُرده بود

این سخن از جولیو آندروئوتی، سیاستمدار سرشناس ایتالیایی است که هفت بار نخست‌وزیر این کشور شده است: «قدرت، یک بیماری است. کسی که به آن مبتلا شود، دیگر معالجه نخواهد شد.» و رابرت موگابه به این بیماری به شکل سرطانی و بدخیم آن مبتلا بود.

این جمله هم از سیاستمدار ایتالیایی است: «سخت‌ترین دیکتاتوری که می‌توانی از او بیزار باشی، دیکتاتور درون خودت است.»

دو سال پیش این عبارات را به بهانۀ اصرار رابرت موگابه، حاکم وقت زیمبابوه بر ماندن در قدرت نوشتم، در حالی که حزب خود او حکم به برکناری دبیر کل داده و همه انتظار داشتند در نطق تلویزیونی کناره‌گیری خود را اعلام کند اما چنین نکرد تا تحت فشار بسیار سرانجام تن داد. در واقع به اختیار بیرون نرفت منتها چون صاحب عنوان پدر و بنیانگذار زیمبابوه بود، ارتش احترام او را نگاه داشت و به شکل محترمانه در خانه نگاه داشته شد و مایل نبودند تلقی کودتای نظامی درگیرد زیرا حزب خود او کنارش زده بود و ارتش در واقع بیمار چسبیده به قدرت را از معشوق خود جدا ساخت! این اواخر البته اجازه یافت برای درمان به سنگاپور برود. این سفر اما بی‌بازگشت بود.

اگر همان دو سال قبل و در نطقی تلویزیونی و قبل آز آن که هیچ راه دیگری پیش روی او نباشد، خبر استعفای خود را اعلام می‌کرد باقی مانده عمر خود را دور از قدرت و سیاست و به استراحت می‌گذراند و شاید دست‌ کم از بخش پایانی مانند دوران قبل از قدرت به نیکی یاد می‌شد اما او به بیماری لاعلاج چسبندگی به قدرت مبتلا بود و آن قدر ماند تا کندندش.

رابرت موگابه و نلسون ماندلا دو رهبر سرشناس آفریقایی بودند و هر دو برای استقلال و رهایی از استعمار مبارزه می‌کردند اما پس از موفقیت دو شیوۀ متفاوت و به تعبیر درست‌تر متضاد در پیش گرفتند. موگابه به قدرت چسبید؛ آن هم چه چسبیدنی و هرگز رها نکرد تا او را در سن بالای ۹۰ و ظاهرا محترمانه و در واقع تحقیرآمیز کنار زدند ولی ماندلا پس از یک دوره و در حالی که می‌توانست بماند داوطلبانه کنار رفت و سال‌ها بعد با شکوه از دنیا رفت و در قلب‌ها باقی ماند.

نلسون ماندلا هم ۹۰ سالگی را دید ولی نام و یاد او زنده مانده؛ حال آن که رابرت موگابه با چسبندگی به قدرت خیال میکرد همچنان زنده است اما به‌واقع مرده بود و از این رو می‌توان گفت او پیش‌تر مرده بود و در واقع همان روز که از معشوق خود - قدرت - جدا افتاد.

ماندلا اما پس از قدرت نمرد و زنده‌تر و پویاتر شد زیرا بیرون از قدرت هم اقتدار و نفوذ خود را حفظ کرد و تندیس او در لندن هم نصب شده اما از مرگ موگابه موجی درنمی‌گیرد و بعید است مجسمه او در زیمبابوه هم بماند یا مانده باشد و تنها اتفاقی که ممکن است رخ دهد شادی و پایکوبی بیشتر مردمان زیمبابوه است؛ هر چند که از نظر مردم همان دو سال پیش مرده بود.

در عرفان ایرانی این سخن ضرب‌المثل است که «موتوا قبل ان تموتوا». یعنی بمیرید قبل از آن که بمیرید. این جمله به معنی توصیه به خودکشی و مرگ خودخواسته نیست. منظور این است که قبل از این که مرگ شما را از نعمت‌های دنیا محروم کند و ناگزیر از ترک شوید، خودتان رشته‌های تعلق را ببُرید. موگابه هم مرده بود قبل از آن که بمیرد اما منظور از بمیرید قبل از آن که بمیرید این نیست.

در عالم سیاست و قدرت می‌توان گفت: «قدرت را ترک کنید قبل از آن که بپوسید!» و موگابه آن قدر ماند تا او را بیرون انداختند و حالا به لحاظ فیزیکی و جسمی هم مرده است.

دو سال پیش به بهانۀ خلع او نوشتم: «موگابه نمرده اما پوسیده و حالا دیگر کنار نرفته‌ی او با کنار رفته‌اش تفاوتی ندارد و دیر و دور نیست ارتش احترام باقی مانده را هم کنار بگذارد و کار او را تمام کند» اکنون اما به این گزاره می‌توان اضافه کرد که واقعا مرده است.

رابرت موگابه تاج و تخت نداشت اما مفهوم جمهوری را در عمل به سُخره گرفته بود. چون در حکومت‌هایی که رییس‌جمهوری به صورت مادام‌العمر قدرت را قبضه کرده، امکان انتقال طبیعی در قالب‌های پادشاهی وجود ندارد تلاش‌های انتقال هزینه‌ساز می‌شود. کمااین‌که اگر معمر قذافی در سودای انتقال به پسرش سیف‌الاسلام نبود و حسنی مبارک برای پسرش جمال خواب ندیده بود، چه‌بسا هیچ یک خلع نمی‌شدند. موگابه هم دوست داشت همسرش جانشین او شود تا این پرسش در ذهن مردمان شکل گیرد که آیا آن همه مبارزه برای آن بود که او به قدرت برسد و به دیگری نسپارد و دست آخر بخواهد همسرش را جای خود بنشاند؟!

دست کم اگر حزب به طور کامل در مُشت حاکم بود، مانند حزب بعث در سوریه یا حزب کارگر در کره شمالی انتقال قدرت به فرزند از طریق حزب صورت می‌پذیرفت. در زیمبابوه اما حزب زیر بار انتقال قدرت به همسر او نرفت و ارتش به‌عنوان یک نهاد وارد عمل شد و گزینه خود را مستقر کرد.

اصرار موگابه بر ماندن در قدرت آن‌ هم در ۹۳ سالگی تنها به خاطر سن و سال بالا و عطش قدرت و مقایسه با ماندلا نبود به این خاطر هم بود که در قرن بیست‌ویکم شاهد کناره‌گیری‌های داوطلبانه از قدرت و واگذاری به دیگری بوده‌ایم. از همه تأثیر‌گذارتر کناره‌گیری پاپ بندیکت شانزدهم بود؛ در حالی که می‌توانست آن قدر بماند تا بمیرد. ملکه هلند هم کنار رفت و قدرت را به ویلیام الکساندر سپرد. شیخ حمد بن خلیفه آل ثانی در قطر نیز کنار رفت و شاهزاده تمیم به جای او نشست.

نکته تناقض‌آمیز قضیه اینجاست که گاهی آن چه ثبات تصور می‌شود، موجب تزلزل است. شاه ایران تصور می‌کرد دوره طولانی نخست‌وزیری امیرعباس هویدا ثبات‌آفرین است؛ در حالی که تا قبل از هویدا دولت مساوی حکومت نبود و با تغییر نخست‌وزیر سیاست‌ها تغییر می‌کرد. هویدا اما ۱۳ سال بر اریکه صدراعظمی نشست و این ذهنیت شکل گرفت که دیگر تغییر دولت جوابگو نیست. به همین خاطر هر چه بعد او نخست‌وزیر تغییر کرد، افاقه نکرد و مردم به کمتر از تغییر خود حکومت رضایت ندادند.

انسان مدرن به جای توصیه به کناره‌گیری، قدرت را دوره‌ای کرده است. با این حال در نظام‌های سلطنتی و غیر جمهوری هم کناره‌گیری داوطلبانه گاهی رخ می‌دهد و مثال‌های آن را ذکر کردیم. از پاپ رهبر واتیکان تا امیر قطر.

در تاریخ کهن بسیار به‌ندرت اما به چنین نمونه هایی برمی‌خوریم. با این حال عرصه خالی نیست. پسر یزید یا معاویه دوم با کُنیه عبدالرحمن که در جوانی و ۲۲ سالگی به خلافت رسید وقتی لعن پدر و جد خود را دید، تاب نیاورد و روی منبر سخت گریست و بعد خود را خلع کرد. (تاریخ یعقوبی، ترجمه آیتی، جلد ۲)

در زبان عربی همچنین اصطلاح «داء الکرسی» وجود دارد. به معنی بیماری صندلی یا مرض قدرت. آشکار است که رابرت موگابه به داء الکرسی یا مرض قدرت مبتلا شده بود که رها نمی‌کرد ولی کار او نه با مرگ طبیعی که قبلا تمام شده بود.

حالا هم رابرت موگابه مرده و هم نلسون ماندلا و به تعبیر خیام

فردا که از این دِیر کهن در گذریم

با هفت هزار سالگان سر به سریم

و همه انگار صفر می‌شوند و تفاوت نمی‌کند ۱۰ سال پیش مرده‌ای یا دقیقه‌ای پیش. ماندلای مرده اما در قلب‌ها، در ذهن‌ها و در خاطره‌ها زنده بود؛ حتی وقتی موگابه زنده بود چه رسد به حالا که واقعا مرده است.

اوایل دهه ۸۰ در یکی از شب‌های احیا در حسینیه ارشاد و در شب بیست‌ویکم ماه رمضان مرحوم مهندس سحابی سخنرانی می‌کرد و در پایان نشست پرسش و پاسخ برگزار شد. یکی از حاضران پرسید: آیا بهتر نبود حضرت علی (ع)  قدری انعطاف به خرج می‌داد تا حکومت او پنج ساله نمی‌شد و بیشتر به درازا می‌کشید؟ عزت الله سحابی پاسخ داد: گیرم که از اصول خود کوتاه می‌آمد و چند سال بیشتر حکومت می‌کرد اما اگر هم ترور نمی‌شد مگر چند سال بیشتر زندگی می‌کرد؟ نهایتا ۱۰ سال. در حالی که راه و رسم او بیش از ۱۰۰۰ سال است که زنده است.

بلا‌تشبیه می‌توان گفت ماندلا هم می‌توانست صندلی قدرت را ترک نکند و آن قدر بماند تا مثل موگابه بپوسد اما کنار رفت تا نپوسد. تا بماند و مگر نمانده هنوز؟

رابرت موگابه استعفا نکرد و به صندلی چسبید تا کنارش زدند و در واقع مُرد. رابرت موگابه در واقع اول آذر ۱۳۹۶ مُرد اما خبر آن در نیمه شهریور ۱۳۹۸ اعلام می‌شود!»