بدون فرمانده
روزنامه اعتماد در گزارشی نوشت: در این سال‌ها اصلاحات واژه‌ای بود که به کرات در داخل کوبا به گوش می‌رسید اما اصلاحات از نوع درون ساختاری. توسعه بیمه درمانی و ارتقای وضعیت تحصیل عمومی در زمره اولویت‌های فیدل از همان نخستین سال‌های حضور در قدرت بود و همین دو فاکتور هم مهم‌ترین دستاوردهای دولت او بود.
به گزارش پایگاه خبری تحلیلی دیده بان ایران؛ در ادامه این گزارش می خوانیم: البته همه‌چیز در کوبا زیرنظر دولت و سیستم‌های اطلاعاتی آن ممکن بود. زندگی زیر لنز کنترل شدید دولتی و سرکوب کوچک‌ترین انتقاد یا اعتراض. فیدل از همان نخستین روزهای به پا خاستن برای عدالت در کوبا تنها به محبوس نگاه داشتن ایده و خط و مشی خود در داخل جزیره فکر نمی‌کرد و همواره به بسط و گسترش ایده‌های انقلابی خود به فراتر از مرزهای کشورش فکر می‌کرد. از شکل‌گیری جنبش‌ها و حرکت‌های مارکسیستی در شیلی، نیکاراگوئه و ونزوئلا حمایت می‌کرد و سربازان کوبایی را برای برخی از این نبردهای ضدامپریالیستی راهی کشورهای منطقه کرد.
نشستن کوبا بر کرسی ریاست جنبش عدم تعهد در فاصله سال‌های ١٩٧٩ تا ١٩٨٣ و همچنین توسعه چشمگیر سیستم پزشکی و دارویی در کوبا این کشور را مورد توجه افکار عمومی قرار داد و منجر به احترام ویژه جوانان و رهبران کشورهای در حال توسعه قرن بیستم به وی شد. همه‌چیز برای فیدل کاسترو خوب پیش می‌رفت که سقوط اتحاد جماهیر شوروی سابق در ١٩٩١ رخ داد. اتفاقی که منجر به تصمیم‌گیری‌های جدید توسط فیدل شد و در حالی که فروپاشی شوروی فرسنگ‌ها کیلومتر آن سوتر از کوبا رخ داده بود، اما هاوانا به دستور فیدل وارد وضعیت تازه‌ای شد. شرایطی که در آن ایده‌های ضدجهانی‌سازی بیش از قبل تبلیغ و تقویت شد.
در سال‌های ٢٠٠٠ بود که وی جرقه ائتلاف‌های معنی‌دار میان کشورهای امریکای لاتین را زد و از همان زمان کوبا و ونزوئلا عملا به برادرهای دوقلو در عالم سیاست بدل شدند. سیاست‌های انقلابی و ضدامریکایی فیدل در تمام این سال‌ها با فراز و فرودهای خاص خودش ادامه داشت تا اینکه در سال ٢٠٠٦ میلادی اعلام کرد که مسوولیت‌ها را به برادر خود رائول منتقل خواهد کرد و البته این پروسه تا سال ٢٠٠٨ ادامه پیدا کرد. از ٢٠٠٨ فیدل به سایه رفت و برادرش که برخی او را مرید فیدل می‌دانند بر کرسی قدرت نشست. برخی او را رهبری مقتدر و عده‌ای شخصیتی جنجال‌برانگیز می‌خوانند. کاسترو جوایز جهانی بسیاری را بر سینه دارد و هواداران دوآتشه‌اش او را قهرمان سوسیالیسم، ضدامپریالیسم و انسانی با ایده‌آل‌های انسانی و والا می‌خوانند.
مردی که مبتکر نظامی انقلابی در کوبا شد و در سایه آن هاوانا از زیر یوغ استعمار واشنگتن بیرون آمد. با این‌همه دست مخالفانش نیز برای نقد او خالی نیست. او را دیکتاتوری می‌دانند که سال‌ها کوبا را در سایه رژیمی توتالیتر نگاه داشت. مردی که در دولتش نقض‌های حقوق بشر به کرات رخ داد اما وی در برابر آنها سکوت اختیار کرد تا اصل انقلابش را زنده نگاه دارد. هرچه عمر حضور فیدل در راس قدرت بیشتر شد آمار کوبایی‌هایی که خود را به آب و آتش زدند تا از وطن به هر قیمتی بروند نیز افزایش یافت. وضعیت اقتصادی کوبا نیز در نتیجه تحریم‌های متعدد امریکا هر روز سیر نزولی خود را طی کرد به گونه‌ای که برخی از مردم این کشور برای تامین رزق روزانه نیز با مشکلاتی روبه‌رو هستند. کاسترو در تمام ٥٠ سال حضور در قدرت برای هر انتقادی که از وی و حکومتش می‌شد پاسخی در آستین داشت.
در پاسخ به تمام اتهام‌های نقض حقوق بشر در سخنرانی سال ١٩٧٨ در کنفرانس جهانی جوانان کمونیست گفت: رهبران امریکا با چه مشروعیتی در خصوص حقوق بشر صحبت می‌کنند؟ رهبران کشوری که در آن در کنار میلیونرها، فقرا به چشم می‌خورند. کشوری که حقوق سیاهپوست‌ها در آن تضییع می‌شود. کشوری که حق زنان در آن ادا نمی‌شود. کشوری که اقلیت‌ها در آن تحقیر می‌شوند. با این‌همه نمی‌توان کتمان کرد که فیدل از نسل سیاستمداران تاثیرگذار بود. نسل غول‌های سیاسی که نه فقط جغرافیای ذهن افراد نشسته در گعده خود را تغییر می‌دهند بلکه جریان فکری را هدایت و رهبری می‌کنند که تاریخ باید آنها را قضاوت کند. بسیاری اهمیت اقدام‌های فیدل را در این می‌دانند که وی مردی برآمده از کشوری کوچک و دورافتاده بود که با شعارهای انقلابی‌اش ١٠ رییس‌جمهور امریکا را سردرگم کرد. کاسترو یک بار در سال ١٩٥٣ در پاسخ به انتقادها گفته بود: مرا متهم کنید اما این اصلا مهم نیست چرا که تاریخ درباره من قضاوت خواهد کرد.
**ابهام و امید در مرگ فرمانده
مردم کوبا آخرین بار رهبر خود را در حال خوش و‌بش با رییس‌جمهور ویتنام در ابتدای ماه میلادی در عکس‌ها دیدند. صبح شنبه که کوبایی‌ها از خواب برخاستند پس از نیم‌قرن وطن را عاری از سایه فیدل دیدند. هرچند که بسیاری رائول را دنباله رو خط و مشی فیدل می‌دانند اما از زمانی که وی از سال ٢٠٠٨ قدرت را در دست گرفته است عملا اصلاحات چشمگیری به خصوص در حوزه اقتصادی رخ داده است. وی در دسامبر ٢٠١٤ موافقت خود را با احیای رابطه دیپلماتیک با کوبا اعلام کرد و به چند دهه خصومت پایان داد. فیدل در واکنش به این اقدام برادر حمایت چندانی از خود بروز نداد و بسیاری این سوال را مطرح می‌کردند که آیا واقعا تصمیمی که رائول گرفت با رضایت رهبر انقلاب کوبا بوده است یا خیر؟
برخی از منابع هم می‌گویند که حضور فیزیکی فیدل و نفس کشیدن او مانع از این شده بود که رائول در مسیر احیای رابطه با امریکا سریع‌تر حرکت کند. ابتدای سال جاری میلادی بود که باراک اوباما در سنت شکنی تاریخی برای نخستین‌بار از ١٩٢٨ راهی هاوانا شد و البته که فیدل نپذیرفت وی را ببیند. چند روز پس از این دیدار تاریخی اوباما از هاوانا بود که فیدل در ستون یکی از روزنامه‌های دولتی کوبا سخنان باراک اوباما را دکوری با ظاهری فریبنده خواند و به کوبایی‌ها یادآوری کرد که بارها و بارها امریکا تلاش کرده است که دولت کمونیستی کوبا را نیست و نابود کند. تصاویر فیدل کاسترو به شناسنامه‌ای برای خیابان‌ها، کافه‌ها، خانه‌ها و مکان‌های عمومی در کوبا بدل شده است. زمانی که خبر درگذشت وی اعلام شد برخی در هاوانا ناراحتی خود را از این اتفاق اعلام کردند.
یکی از شهروندان کوبایی در این خصوص به رویترز می‌گوید: «واقعا ناراحت هستم. هرچه می‌خواهید بگویید و هرجور می‌خواهید فکر کنید اما او چهره‌ای جهانی بود که همه به او احترام می‌گذاشتند و دوستش داشتند.» در کوبا ٩ روز عزای عمومی اعلام شد و مراسم وداع با پیکر فیدل نیز روز ٤ دسامبر برگزار خواهد شد. گاردین در گزارش پوشش اخبار مربوط به عکس‌العمل مردم کوبا به درگذشت فیدل می‌نویسد: مردم به دلیل نبود اینترنت در این کشور اخبار را از طریق رسانه‌های عمومی مانند تلویزیون دریافت می‌کنند و به همین دلیل بسیاری از کوبایی‌ها یک ساعت پس از اعلام خبر درگذشت فیدل متوجه قضیه شدند. با این‌همه خبر مرگ وی برای کسانی که با فرمانده در سال‌های پس از ١٩٦٠ خاطره داشتند یک شوک بود. گاردین به نقل از یک شهروند کوبایی می‌گوید: همه ما کمونیست نیستیم اما همه ما هوادار فیدل بودیم. از امروز کوبا دوره‌ای از ابهام را آغاز خواهد کرد، هیچ کس نمی‌داند بدون فرمانده چه بر سر ما می‌آید. شاید از امروز عصر جدیدی در تاریخ کوبا آغاز شده است. این احساسات مردمی در میامی امریکا جایی که صدها کوبایی در تبعید روزهای خود را در نیم قرن گذشته شب کرده‌اند، متفاوت بود. همه بیرون آمدند، پرچم کوبا را در هوا چرخاندند، رقصیدند و از درگذشت فیدل ابراز رضایت کردند.
هرچند که رائول کاسترو از چندسال پیش زمام امور در کوبا را بر عهده دارد و مرگ فیدل بر مسائل اجرایی این کشور تاثیر نمی‌گذارد اما مرگ فرمانده خلأیی را در عالم سیاست کوبا و کشورهای اطراف تاثیرگرفته از انقلاب آن ایجاد خواهد کرد و البته که باید شاهد روی کارآمدن نسل جدیدی از سیاستمداران در کوبا باشیم. رائول کاسترو پیش از این گفته بود که در سال ٢٠١٨ از قدرت خداحافظی خواهد کرد و حزب کمونیست هم اعلام کرده که به دنبال حضور نسل‌های جوان‌تر در راس هرم اجرایی خود است. در حال حاضر اصلی‌ترین گزینه برای جانشینی رائول معاون وی است که ٥٦ سال سن دارد. وزیر امور خارجه و وزیر امور اقتصاد هم دو نفر دیگری هستند که در دهه ششم زندگی شان هستند و می‌توانند گزینه‌های ریاست بر حزب باشند. برخی تحلیلگران می‌گویند که صدور مجوز برای سرمایه‌گذاری‌های خصوصی و غیردولتی و همچنین برداشته شدن برخی محدودیت‌ها بر آزادی‌های مدنی شهروندان کوبایی اصلاحاتی است که جانشین‌های رائول باید مدنظر بگیرند.
**پایان فیدل، آغاز دونالد
برخی تحلیلگران مسائل کوبا اعتقاد دارند که درگذشت فیدل می‌تواند به بهبود سریع‌تر رابطه میان امریکا و کوبا منتهی شود. کاسترو در حالی درگذشت که تا چندهفته دیگر هم در امریکا رییس‌جمهور جدیدی روی کار خواهد آمد که در جریان رقابت‌های انتخاباتی خود وعده داده بود که سفارتخانه امریکا در هاوانا را می‌بندد و رابطه را قطع خواهد کرد. ترامپ ساعت‌ها پس از درگذشت فیدل کاسترو به سنت همیشه توییت کرد و در یک جمله خبری نوشت: فیدل کاسترو مرد. ترامپ در ماه اکتبر در مصاحبه‌ای با سی‌بی‌اس از تلاش‌های دولت اوباما برای عادی‌سازی رابطه با کوبا انتقاد کرد و توافق میان واشنگتن و هاوانا را ضعیف خواند و البته اعتراف کرد که بخش‌هایی از این توافق هم خوب است.
وی در مصاحبه دیگری هم تاکید کرده بود که هرکاری می‌کند تا توافق با کوبا را قوی و به نفع امریکا کند، حتی اگر لازم باشد توافق هاوانا با واشنگتن در دوره اوباما را ملغی کرده و از نو مذاکره کند. البته وی در راهپیمایی در میامی در سپتامبر نظرات پیشین خود را پس گرفت و تاکید کرد که از بهبود رابطه میان هاوانا و واشنگتن پس از نیم قرن استقبال می‌کند. برنده انتخابات ریاست‌جمهوری امریکا پیش از این هم اعلام کرده بود که مایل است در کوبا هتل‌سازی کند و به سی‌ان‌ان گفته بود که بازگشت کوبا به صحنه بین‌المللی خوب خواهد بود.
تحلیلگر مسائل سیاست خارجی در شبکه سی‌ان‌ان پس از مرگ فیدل کاسترو درخصوص آینده رابطه دو کشور گفت: این لحظه، لحظه بسیار مهم و حساسی در رابطه میان امریکا و کوبا است. مردم کوبا نیز مانند شهروندان بسیاری از کشورها نمی‌دانند که دونالد ترامپ چه رویکردی نسبت به کشور آنها خواهد داشت. در حال حاضر اگر همه در مسیر عقلانیت حرکت کنند و تلاش نکنند از فضای پس از مرگ فیدل کاسترو به نفع خود استفاده کنند می‌توان به در ریل ماندن قطار رابطه دو کشور امیدوار بود. از سوی دیگر تا زمانی که وزیر امور خارجه جدید امریکا مشخص نشود نمی‌توان در خصوص سیاست دولت ترامپ در تقابل یا تعامل با هاوانا اظهارنظر قطعی کرد.
**وداع جهانی با سمبل یک دوره
نخستین رهبران جهان که درگذشت فیدل را تسلیت گفتند، نارندرا مودی از هندوستان و نیکولاس مادورو از ونزوئلا بودند. هر دو آنها هم بر لزوم ادامه راه فیدل توسط انقلابی‌های جهان تاکید کردند. نلسون ماندلا پس از آنکه در سال ١٩٩٠ از زندان آزاد شد بارها و بارها از تلاش‌های کاسترو برای مبارزه با آپارتاید قدردانی کرده بود. بنیاد ماندلا نیز بلافاصله پس از انتشار خبر فوت وی این ضایعه را به مردم کوبا تسلیت گفت.
نیکلاس مادورو، رییس‌جمهور ونزوئلا ضمن ابراز تسلیت به رائول کاسترو و مردم کوبا خطاب به کشورهای مختلف تصریح کرد: «به همه انقلابی‌های جهان می‌گویم که ما باید میراث او و تاکید او بر استقلال، سوسیالیسم و موطن‌مان را ادامه دهیم. کاسترو به مردمان جهان نشان داد که راهی برای شأن و منزلت وجود دارد. او با تاکید بر اصول بولیواری، تاریخ‌ساز شد.
رافائل کورئا، رییس‌جمهور اکوادور ضمن تسلیت گفتن درگذشت کاسترو گفت: «کوبا زنده باد. امریکای لاتین زنده باد.»
انریکه پنانیتو، رییس‌جمهور مکزیک گفت: «من بابت درگذشت رهبر انقلاب کوبا و مرجع سمبلیک قرن بیستم سوگوارم. فیدل کاسترو دوست مکزیک بود.»
نارندرا مودی، نخست‌وزیر هند گفت: من عمیق‌ترین همدردی خود را به دولت و مردم کوبا اعلام می‌کنم. فیدل کاسترو یکی از سمبلیک‌ترین شخصیت‌های قرن بیستم بود.»
«میخاییل گورباچف»، آخرین رهبر اتحاد جماهیر شوروی ضمن تسلیت گفتن درگذشت کاسترو، او را به خاطر تقویت و بهبود کوبا با وجود محاصره شدید امریکا، ستایش کرد. سخنگوی کرملین خبر داده که ولادیمیر پوتین، رییس‌جمهور روسیه به رائول کاسترو پیام تسلیت ارسال کرده است. پوتین، فیدل کاسترو رهبر انقلاب کوبا را «نماد و سمبل یک دوره» خوانده و او را تحسین کرده است. او تاکید کرد که یاد و خاطره فیدل کاسترو برای همیشه در قلب مردم روسیه باقی می‌ماند.
رییس‌جمهور فرانسه هم فوت فیدل کاسترو را به رائول کاسترو رییس‌جمهور کوبا، خانواده او و مردم کوبا تسلیت گفت. در بیانیه فرانسوا اولاند البته کاسترو، «تجسمی» از امیدها و ناامیدی‌های انقلاب کوبا خوانده شده و تصریح شده است: «او یک شخصیت متعلق به دوره جنگ سرد بود، دوره‌ای که به سقوط اتحاد شوروی انجامید».
«جاکوب زوما» رییس‌جمهور آفریقای جنوبی در پیامی ضمن تسلیت گفتن فوت فیدل کاسترو تاکید کرد که رهبر فقید کوبا در مقابله مان با رژیم آپارتاید همراه بود و الهام‌بخش کوبایی‌ها برای پیوستن به مقابله با آپارتاید بود.
«شی جین پینگ» رییس‌جمهور چین در بیانیه‌ای به مناسبت درگذشت رهبر فقید کوبا تاکید کرده که «یاد و خاطره فیدل کاسترو برای همیشه باقی خواهد ماند».
فدریکا موگرینی، مسوول سیاست خارجه اتحادیه اروپا در بیانیه‌ای اعلام کرد: «اول از همه صمیمانه‌ترین تسلیت خودم را به رائول برادرش و خانواده و دوستانش ابراز می‌کنم. فیدل کاسترو مردی با عزم و شخصیتی تاریخی بود. او در زمانی پر از چالش‌ها و تردید‌ها و البته تغییرات بزرگ در کشورش فوت کرد». موگرینی همچنین با ابراز امیدواری برای تداوم روابط و مناسبات دوجانبه، تاکید کرد که توافقنامه همکاری و مذاکرات سیاسی اتحادیه اروپا با کوبا در فصل بهار گذشته، فصلی نوین در روابط دو طرف ایجاد کرده است. شیخ «صباح احمد جابر الصباح» امیر کویت با فرستادن پیامی برای «رائول کاسترو» رییس‌جمهور کوبا، فوت فیدل کاسترو را تسلیت گفت. او در این پیام برای ملت کوبا و خانواده کاسترو آرزوی صبر کرد. «نواف احمد جابر الصباح» ولیعهد و «جابر مبارک حمد الصباح» نخست‌وزیر کویت نیز پیام‌های تسلیت مشابهی برای رائول کاسترو فرستادند.
«خلیفه بن سلمان» نخست‌وزیر بحرین هم پیام تسلیتی برای رائول کاسترو فرستاد و ابراز همدردی کرد. بن سلمان در این پیام به نقش فیدل کاسترو در انقلاب و رشد کوبا و نیز مواضع حامیانه وی از قضایای عربی و دفاع از حق در سرتاسر جهان اشاره کرد. «محمود عباس» رییس تشکیلات خودگردان فلسطین در پیام تسلیت خود به رائول کاسترو، فیدل کاسترو را مدافع مستحکم کشور کوبا و ملت آن و نیز مدافع حق و عدالت در سرتاسر جهان توصیف کرد. پاپ فرانسیس رهبر کاتولیک‌های جهان، خطاب به رائول کاسترو، رییس‌جمهور کوبا و مردم کوبا گفت: «خبر ناراحت‌کننده درگذشت فیدل کاسترو را دریافت کردم. من غم و اندوهم را به شما ابراز می‌کنم».
«جرمی کوربین» رهبر حزب اپوزیسیون کارگر انگلیس در پیامی فیدل کاسترو رهبر انقلاب کوبا را «قهرمان عدالت اجتماعی» توصیف کرد و درگذشت او را تسلیت گفت. بوریس جانسون، وزیر امور خارجه بریتانیا مرگ فیدل را پایان یک دوران در کوبا و آغاز دورانی جدید برای مردم این کشور خواند.
