آسبادها یا همان آسیاب های بادی ایران در خطر نابودی قرار دارند
مدیر کل میراث فرهنگی سیستانوبلوچستان: از ١٠ آسباد سیستان فقط یکی مرمت شده و مابقی ویرانه‌اند
دیده بان ایران: هنوز کسی نمی‌دانست که می‌شود باد هوا را هم به کار گرفت که سیستانی‌ها «آسباد» را اختراع کردند. دو سنگ که با زورِ باد روی هم می‌چرخد و گندم را آرد می‌کند؛ این به گفته مدیرکل میراث فرهنگی سیستانوبلوچستان، قدیمی‌ترین خودرویی است که به دست بشر اختراع شده است. در سیستان از افق تا افق دشت بود و باد که می‌وزید، گندم‌ها را از انبار به آسبادها می‌بردند و آرد می‌کردند و نان می‌پختند. آوازه آسبادها به خراسان رسید و بعد تا هرات رفت و مردمانی که در بلخ زندگی می‌کردند، دانش ساخت این سازه را به هندوستان بردند. مورخان از تاریخ هزاران‌ساله مهارت ساخت آسبادها می‌گویند اما سال‌هاست که دیگر کمتر آسبادی گندم آرد کرده و آسبادها در دشت‌ها و در مسیر بادهای پرزورِ شرقی خاک می‌خورند. همین شد که سازمان میراث فرهنگی به فکر معرفی آسبادهای سیستانوبلوچستان، خراسان‌رضوی و خراسان‌جنوبی در فهرست جهانی یونسکو افتاد. پیش از این گفته بودند آسبادهای ایران در مسیر جهانی‌شدن هستند، خراسان‌های جنوبی و رضوی دست به کار مرمت شدند اما دست کم در خطه سیستان که غول آساترین آسبادها را در خود دارد، هنوز بسیاری از این سازه‌ها ویرانه‌اند. اینطور که معاون میراث فرهنگی کشور به «شهروند» می‌گوید، کار اجرایی پرونده ثبت جهانی آس‌های بادی «هنوز خیلی کار دارد.» زمانی آسیاب‌های تنوره‌ای در خراسان استفاده می‌شد؛ آب جویبارها به منبع آب می‌رفت و سنگ‌های آس را می‌چرخاند، اما در سیستان از افق تا افق هیچ ناهمواری نبود و آبی که در کوهستان‌ها بود هم، وجود نداشت. باید فکری به حال انبارهای بزرگ غله می‌شد، معماران فکر کردند که بادهای ١٢٠روزه می‌تواند سنگ‌ها را بچرخاند. پس جای توربین آبی آسیاب را با یک پروانه بادی عوض کردند تا از نیمه اردیبشهت تا پایان شهریور که فصل برداشت بود، با هر وزش سنگین باد، گندم آرد کنند. خراسان بادخیز هم پر از آسباد شد، چنانکه آسبادهای «نشتیفان» در شهرستان خواف ساخته شدند؛ بزرگترین مجموعه‌های خشت، گل و چوب و یکی از قدیمی‌ترین آسبادها.در سرزمین سیستان است «آسیاب بادی غلطی مصطلح است». کامبیز مشتاق گوهری، مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری سیستانوبلوچستان اینطور می‌گوید و به «شهروند» توضیح می‌دهد که «این دانشی است که به محیط‌زیست کمک می‌کند و اگر به روستاییان آموزش داده شود، دیگر برای برق‌رسانی معطل مسئولان نخواهند شد.» سیستانوبلوچستان در مسیر فعل‌وانفعالات جوی میان کانون‌های نسبی پرفشار در شمال‌شرق کشور و کانون‌های نسبی کم‌فشار در جنوب‌شرق کشور قرار گرفته و این سرزمین را بادخیز کرده است. برای همین است که سیستان را یکی از مهمترین کریدورهای باد کشور می‌دانند.
مشتاق گوهری به گزارش‌های تاریخی اشاره می‌کند که براساس آن نخستین آسبادهای جهان در شمال سیستان بنا شده‌اند و اکنون ٦ آسباد در منطقه به یادگار مانده: «سیستانی‌ها یک اختراع بلامنازع در تاریخ تکنولوژی دارند و آن اختراع آسبادهاست. عمل فرآوری آرد از گندم در تمدن باستانی عمل مهمی بوده است. فاصله این نوع آسِ گندم تا آس دوار فاصله طولانی است که در یک دوره تمدنی طی می‌شود؛ فاصله‌ای تا رسیدن به آسیاب‌های تنوره‌ای که در خراسان و آذربایجان داریم.» از نگاه مدیرکل میراث فرهنگی سیستانوبلوچستان این میراث بازمانده که یکی از امیدها برای ثبت در فهرست جهانی یونسکو است، چنان دیدن دارد که «هرکس دیده چشمانش از این تاریخ غنی درخشیده»
راه آسبادها دور است و نمی‌شود نگهبانی برایشان گذاشت، همین است که حفاران گهگدار به خیال پیدا کردن الماس در سنگ آس، سنگ را می‌شکنند یا اطراف آسباد را حفاری می‌کنند. گوهری می‌گوید: «در سیستان ١٠ آسباد هست که همه ویران هستند، به‌جز آسباد کوچکی که سال پیش مرمتش به پایان رسید و حتی با آن گندم آس کردیم.»
جهانی شدن برای خروج از انزوا
همین چندوقت پیش «کلپورگان» یکی از روستاهای سیستانوبلوچستان دهکده سفال جهانی شد. این استان به‌جز این، شهر سوخته و کویر لوت را در فهرست میراث جهانی دارد و حالا آسباد امید «مشترک» دیگری است. مدیرکل میراث فرهنگی سیستانوبلوچستان معتقد است که افزایش شهرت سیستانوبلوچستان با ثبت آثار در فهرست میراث جهانی یونسکو یکی از تصمیم‌های راهبردی برای خروج این استان از انزواست. «ثبت آسبادها پرونده‌ای زنجیره‌ای بین استان‌های شرقی ایران است. چون هرات هم زمانی جزیی از خراسان بزرگ بوده، افغانستان هم می‌تواند آسبادهایش را در این پرونده شریک کند. این پرونده نماینده‌ای از یک فرهنگ ویژه به‌شمار می‌آید.»سیستانوبلوچستان سه پرونده دیگر هم برای ثبت جهانی آماده کرده است: «سنگ‌نگاره‌های دره‌‌نگاران و منطقه سراوان»، «کوه خواجه» و «قلعه بمپور».
بیشتر آسبادها را مرمت کردیم
بادهای ١٢٠روزه سیستان به خراسان جنوبی هم می‌رسد. حسن رمضانی، مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی می‌گوید به همین دلیل است که ساخت آسبادها به‌عنوان یک مهارت نزد معماران بوده و عمده آسبادها در مسیر باد، در جنوب و جنوب شرق ایران ساخته شده است.
او به «شهروند» گزارشی از وضع مرمت این سازه در خراسان جنوبی می‌دهد: «ما در نهبندان و دُرمیان آسباد داریم و چندتایی در حوزه شهرستان سربیشه اما تراکم آسبادها در شهرستان نهبندان بیشتر است و شمارش به ٥٥ تا می‌رسد.» اغلب آسبادهای خراسان جنوبی شناسایی و در فهرست آثار ملی ثبت شده است اما برنامه ثبت جهانی باعث شده پیگیری برای مرمت بالا بگیرد.
به‌گفته رمضانی، در چند‌سال گذشته تعدادی از آسبادهایی که در روستای خان‌شرف بوده، مرمت شده است. به اضافه آسباد چهارفرسخ که باید مرمت شود و آسباد روستای خونیک از توابع نهبندان که امسال قرار است مرمت شود. تعدادی دیگر هم در روستای دُرُح از توابع سرپیشه مرمتش آغاز شده و تعدادی در روستای طبس از توابع دُرمیان هم در برنامه مرمتی قرار دارد. او حتی می‌گوید بعضی آسبادها هنوز استفاده می‌شود: «قدیمی‌ترین آسبادهای این استان شاید مربوط به دوره قبل از قاجار است اما مهارت ساخت آسباد سابقه‌ای هزاران‌ساله دارد. در خان‌شرف ١١ آسباد داریم که بیشتر آنها مرمت شده و حتی دوتاش فعال است و روستاییان از آن استفاده می‌کنند .»
فهرست موقت یونسکو آسبادها را پذیرفت
فرهاد نظری، مدیرکل دفتر ثبت آثار و حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی، پرونده ثبت جهانی آسبادها را مهم می‌داند و به «شهروند» می‌گوید: «سال گذشته آسبادهای شرقی و جنوب شرق ایران را به فهرست موقت یونسکو اضافه کردیم. این اتفاق خوبی بود چون این فهرست از سال ٢٠٠٧ به‌روز نشده بود.»
ایران سال گذشته توانسته ١٠اثر ازجمله آسبادها، غارنمکی، کاروانسرای ایرانی و راه‌آهن شمال به جنوب را در این فهرست جای دهد. نظری توضیح می‌دهد که لازمه ثبت در فهرست جهانی یونسکو این است که ابتدا در فهرست موقت پذیرفته شوند: «کارهای مقدماتی برای ثبت آسبادها با همکاری استان درحال انجام است و این پرونده جزو اولویت‌های سال آینده برای معرفی است.» به‌گفته او، از میان نامزدهای جهانی سیستانوبلوچستان دهانه غلامان و گل‌فشان‌ها هم مطرح‌اند: «ما چند پرونده را با هم پیش می‌بریم و هر کدام زودتر به مرحله نهایی رسید را انتخاب می‌کنیم. مسأله این است که درباره ثبت جهانی محدودیت سهمیه داریم و هر سال می‌توانیم یک اثر طبیعی و یک اثر تاریخی را پیشنهاد کنیم.»
ثبت جهانی آسبادها به سال دیگر نمی‌رسد
اگرچه مدیرکل دفتر ثبت آثار از برنامه ثبت جهانی آسبادها در سال آینده گفته اما محمدحسن طالبیان، معاون میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور می‌گوید، کار به سال آینده نمی‌رسد.او درباره این‌که پرونده ثبت جهانی این آثار در چه مرحله‌ای است، به «شهروند» توضیح می‌دهد: «آنچه باید دراین‌باره انجام شود، کارهای میدانی، نقشه‌برداری، مستندات و برنامه اجرایی است. می‌توان گفت، کار تهیه پرونده و مستندات آسبادها تا ٤٥درصد انجام شده اما بخش اجرایی هنوز خیلی کار دارد. فکر می‌کنیم تمام امسال را باید روی پرونده و اجرا کار بشود تا دو‌سال آینده بتوانیم در یونسکو مطرحش کنیم.»
طالبیان از تعداد آسبادهای خراسان‌رضوی می‌گوید: «در نشتیفان یک مکان، ٣٢ آسباد دارد، خواف در ٢ مکان ٢٩ آسباد، سنگان یک مکان ١٠ آسباد، برآباد ٣ مکان ١٨ تا، خرگرد، ٢ مکان هرکدام ٢ آسباد، تیزآب یک مکان ٥ آسباد، مهرآباد یک مکان ١٠ آسباد و سرجمع خراسان‌رضوی ١٠٦ آسباد دارد.»
به گفته معاون میراث فرهنگی همه آسبادهای این ١١ مکان ثبت‌ملی شده‌اند اما برای ثبت جهانی، از میان اینها انتخاب خواهد شد.به جز این سه شهر هرات هم آسباد دارد، مثلا آسبادهایی در روستای شکیبان و خواجه قلعه در نزدیکی هرات هست که یکی از آنها را ایرانی‌ها مرمت کرده‌اند. با این حال هنوز معلوم نیست افغانستانی‌ها قبول کنند این پرونده به صورت مشترک به یونسکو برود یا خیر: «این پرونده بین کشوری است و اگر از طرف افغانستان موافقت کنند، به صورت مشترک به یونسکو ارایه خواهد شد.» این‌که مشترک‌بودن پرونده‌ها برای یونسکو در اولویت انتخاب است و این‌که باعث می‌شود ایران باز هم سهمیه دیگری برای معرفی داشته باشیم، باعث شده مسئولان سازمان میراث فرهنگی به طرح مشترک پرونده آسبادها اصرار داشته باشند، اما مدیرکل میراث فرهنگی سیستانوبلوچستان پیش از این گفته بود که بهتر است این پرونده از طرف ایران مطرح شود، چون «اگر بخواهیم از سهمیه افغانستان استفاده کنیم، آنها آسبادها را به نام خود ثبت می‌کنند. این اختلاف‌نظر ما با حوزه ثبت است، چراکه بعضا نگاهشان به موضوع سیاسی می‌شود، ولی ما این نگاه را نداریم، چون می‌خواهیم حق این منطقه به شیوه‌ای مناسب محقق شود.»
منبع: شهروند
