ایران روی نوار قرمز کم آبی

به گزارش پایگاه خبری و تحلیلی دیده بان ایران ؛ تغییرودگرگونی اقلیم از حدود دهه 70 شمسی به این طرف ، طبیعت نیمه خشک ایران را تحت تاثیر خود قرار داده که بنا بر پیش بینی ها و برخلاف ادوار گذشته، زمان خشکسالی در دوره کنونی طولانی خواهد بود.

آنطور که در بررسی ادوار گذشته خشکسالی و تر سالی ایران آمده است، هر دوره خشکسالی حدود 30 سال در کشورمان حکمفرما بوده که مردم به فراخور این دوره ها به مقابله با خشکسالی یا اتخاذ روش های مدیریت آب پرداخته اند. 

به عنوان مثال، احداث قنات ها در اعماق زمین از شیوه های تامین آب و عبور از خشکسالی بوده که البته این روش مختص زمان خود بوده و نمی تواند نسخه ای شفابخش برای سفره های تهی شده امروز به شمار رود.

با این حال، طبق پیش بینی ها، دوره خشکسالی کنونی فراتر از50 سال خواهد بود که با توجه به رشد جمعیت و استفاده بی رویه از منابع آبی سطحی و زیر زمینی باید برای بحران آب به سمت روش های علمی با تکیه بر عزم همگانی حرکت کرد.

طبق این پیش بینی ها، اگر برای طبیعت ایران به ویژه زیست بوم های طبیعی ، رویشگاه های گیاهی و مکان های زیست انسانی از حیث تامین منابع آبی چاره جویی نشود، در این بازه زمانی بیشتر مناطق کشور به بیابان تبدیل خواهد شد.

درتعریف پدیده تغییراقلیم آمده است که این پدیده زاییده انتشار گازهای گلخانه ای در فضا بوده که بیشتراز کشورها به ویژه کشورهای پیشرفته جهان در به وجود آمدن آن نقش دارند.

با این وجود اگرچه نشست های بین المللی برای کنترل گازهای گلخانه ای تکرار می شود اما نتیجه مطلوبی نداشته و کشورهای پیشرفته همچنان در نشرگازهای گلخانه ای و تخریب محیط زیست پیشتاز هستند.

تبدیل کوه ها و دشت ها به اراضی بی آب و علف ، نه تنها حیات جانوران بلکه ادامه زندگی انسان ها را دشوارخواهد کرد و اگر نسل کنونی دست روی دست بگذارد برای آیندگان چیزی جزء اراضی لم یزرع و بیابانی باقی نخواهد ماند، مضاف آنکه کمبود یا نبود آب، آغازی برای هجوم مرگبار آفات و بیماری های گیاهی و جانوری است که اکنون هجوم آفت ها به جنگل های ایران فاجعه بار است. 

همانطورکه اشاره شد ، دهه 70 آغاز کم بارشی ها در ایران است، وضعیتی که پیامد آن به گسترش کانون های گرد و خاک در کشورهای پیرامونی و ایران انجامید، بطوریکه ساکنان بیشتر مناطق کشور روزهای زمستانی هم از شر ذرات معلق در امان نیستند.

این حالت را نتیجه دگرگونی اقلیم یا قهر طبیعت می دانند که ریشه در تخریب های بی رویه و دست یازی بشر به طبیعت دارد.

با این حال اگرچه ایران درجغرافیای نیمه خشک و خشک زمین قرار گرفته اما باور این موضوع که باید مصرف آب دراین سرزمین طبق اصول صحیح انجام شود هنوز در ذهن عامه مردم شکل نگرفته است.

خشکسالی ها و پیدایش گرد وخاک هشدارهای طبیعت خشن به بشر است واگر این هشدارها جدی گرفته نشود عمق فاجعه قابل توصیف نخواهد بود.

دراین وضعیت نابسامان آبی، مصرف آب در بخش های کشاورزی، شرب و صنعتی ایران، آنطور که کارشناسان محاسبه کرده اند، برابر با استانداردهای جهانی یا متناسب با وضعیت حاد کشور نیست.

کاهش بارندگی ها سبب شده تا میزان دسترسی به آب های زیر زمینی روز به روز سخت تر شود و این درحالی است که سفره های زیر زمینی به عللی مانند بارش کم و مصارف بی رویه در حال تهی شدن هستند.

خشک شدن تالاب ها ، رودخانه های بزرگ و منابع سطحی آب در ایران از جمله پیامدهای خشکسالی طولانی مدت است که هر روز برنابودی رویشگاه های گیاهی و زیست بوم ها می افزاید و آفت ها هر ماه ده ها اصله از درختان تنومند و چندین ساله زاگرس و دیگر مناطق ایران را نقش بر زمین می کنند.

اگرموضوع خشکسالی وعواقب آن در زوایه نگاه ها واکاوی شود، به خوبی در می یابیم که طبیعت و اقلیم هشدارهای خود را به انسان ها داده و آنها را به چاره جویی فرا می خواند.

برخی کارشناسان معتقدند که حتی وقوع زمین زلزله ها می تواند ازعواقب تهی شدن سفره های زیرزمینی باشد هرچند که فرونشست زمین در مناطقی از ایران به پیامد خشکسالی و کمبود منابع آب در لایه های زیرین زمین نسبت داده اند. 

به عنوان مثال طبق بررسی های کارشناسانه که چندین بار دررسانه های جمعی منعکس شد، دشت های البرز و تهران براثر تهی شدن سفره های زیر زمینی حدود یک متر فرونشست دارند و این وضعیت شکننده همچنان ادامه دار است.

طبق بررسی علمی ، ایران از نظر عرض جغرافیایی در کمربندی از کره زمین واقع شده است که اغلب مناطق خشک و نیمه خشک جهان در آن قرار دارند ، عامل این خشکی نیز از گردش عمومی هوا در کره زمین نشأت می گیرد ، زیرا هوای گرم و مرطوبی که از استوا به سمت قطب حرکت می کند به تدریج بر اثر بارندگی رطوبت خود را از دست داده و در عرض های جغرافیایی 30 تا 40 درجه به مقدار زیادی خشک و سرد شده و به پایین سقوط می کند لذا امکان بارندگی تا حد زیادی از آن سلب می شود .

با توجه به اینکه ایران نیز در همین کمربندی اقلیمی و معیار برای تعیین درجه خشکی در یک منطقه رابطه بین مقدار بارندگی سالانه و تبخیر ( توان تبخیری محیط ) است ، هر اندازه مقدار باران نسبت به توان تبخیر کمتر باشد درجه خشکی آن منطقه بیشتر است .

به جزء نواحی محدودی از ایران ( حاشیه دریای خزر ) در سایر مناطق توان تبخیر به مراتب بالاتر از مقدار واقعی بارندگی است ، مثلاً یزد میانگین سالانه بارندگی 60 میلی متر است حال آنکه در این منطقه توان تبخیری محیط 3900 میلی متر می باشد. 

براساس داده های علمی، متوسط 250 میلی متر بارندگی سالانه در سطح کشور هر سال حدود 413 میلیارد متر مکعب آب در اثر نزولات جوی در ایران وجود دارد که 320 میلیارد متر مکعب آن (87 درصد ) مربوط به بارش ها در مناطق کوهستانی بوده و بارش روی دشت ها تنها 93 میلیارد متر مکعب را شامل می شود .

در مجموع حدود 72 درصد از بارندگی های ایران بلافاصله از طریق تبخیر – تعرق وارد جو می شود و لذا حجم آب قابل استحصال که عمده آن نیز در مناطق کوهستانی است بسیار اندک است .

از مجموع نزولات جوی سالانه 92 میلیارد متر مکعب به صورت آب های سطحی جاری شده و 25 میلیارد متر مکعب نیز به طور مستقیم به داخل زمین نفوذ می کند بنابراین در مجموع مقدار آب قابل تجدید کشور که از بارندگی ها حاصل می شود حدود 117 میلیارد متر مکعب در سال تخمین زده می شود.

افزون بر این سالانه 13 میلیارد متر مکعب آب نیز توسط رودخانه های مرزی وارد کشور می شود که با پیوستن آن به جریان های سطحی حجم کل آب های تجدید پذیر کشورسالانه به 130 میلیارد متر مکعب می رسد، البته به همین میزان یعنی حدود 12 میلیارد متر مکعب آب از طریق رودخانه های مرزی از کشور خارج می شود.

براین اساس حجم آب قابل تجدید در کشور همان 117 میلیارد متر مکعب است که از مجموع 105 میلیارد متر مکعب آبهای سطحی ( با احتساب آب ورودی از مرزهای کشور ) حدود 13 میلیارد متر مکعب آن در مسیر جریان به داخل خاک نفوذ کرده و وارد سفره های زیرزمینی می شود.

طبق داده های علمی و آماری حدود 41 میلیارد متر مکعب آب در کشور مصرف می شود و بقیه وارد دریا ، دریاچه ها و کویر ها شده یا از طریق رودخانه های مرزی از کشور خارج می شود.

البته آمار و داده ها مربوط به زمان تر سالی است وهمانطور که از اقلیم کشور پیداست میزان بارندگی ها در کشور کاهش پیدا کرده و رودخانه های بزرگی مانند زاینده رود اصفهان و دیگر رودها خشک شده اند.

به گفته عضو کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی مجلس شورای اسلامی ، اکنون ۷۰ تا ۸۰ درصد آب‌ های زیرزمینی ایران برداشت می شود و این وضعیت سبب به وجود آمدن پدیده فرونشست زمین شده است که 

اراده ملی بین مجلس، دولت و مردم برای کنترل و مقابله با فرونشست زمین لازم است.

احمدعلی کیخا در خصوص فرونشست زمین در پایتخت و برخی دیگر از مناطق کشور می گوید: رویکرد دولت در حفاظت و بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی باید تغییر کند، در واقع منابع آب‌های زیرزمینی از ذخایر کشور برای روزهای مبادا و احتیاط هستند نه آنکه به آن به عنوان منبع تولید نگاه شود.

وی با انتقاد ازاستفاده بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی، تصریح کرد: توسعه فناوری نیز به کمک برداشت‌های غیرمجاز آب‌های زیرزمینی آمده ، این در حالی است که کشورهای دوستدار محیط ‌زیست در شرایط بهینه تنها تا 20 درصد از آب‌های زیرزمینی را برداشت می کنند.

وی ادامه داد: این کشورها برداشت بالای 40 درصد از آب‌های زیرزمینی را ورود به وضعیت بحرانی تلقی می‌کنند، اما متاسفانه با این حال کشور ما آمارها متفاوت است و بعضا گفته شده حدود 70 تا 80 درصد منابع آب‌های زیرزمینی برداشت شده است، لذا آینده کشور در معرض خطرات جدی قرار دارد.

کیخا با بیان اینکه برداشت‌ بی رویه آب‌های زیرزمینی تمدن کشور و سکونت‌گاه‌ها را در معرض تهدید قرار داده است، گفت: یکی از آسیب‌های این نوع برداشت ها فرونشست زمین است، متاسفانه با فرونشست زمین تمام حفره‌های آبی بسته خواهد شد وامکان برگشت به حالت قبل نیز وجود نخواهد داشت.

وی ادامه داد: اصل پنجاهم قانون اساسی که بر ممنوعیت فعالیت های اقتصادی و غیره که سبب تخریب یا آلودگی غیر قابل جبران می شود، تاکید دارد باید مورد توجه مردم و مسئولان قرار گیرد.

عضو کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی در مجلس شورای اسلامی، یادآور شد: وزارت نیرو‌ الزامات قانونی برای رعایت و حفاظت از منابع آبی زیرزمینی دارد اما مجموعه سیاست‌هایی که سبب وضعیت پیش‌آمده و فرونشست زمین شده باید اصلاح شود تا با شرایط موجود متناسب شود.

استان البرز که به واسطه برخورداری از اقلیم مناسب یکی از مناطق سرسبز و پرآب ایران در سال های پیش از دهه 70 بود اکنون به جمع مناطق خشکیده کشور پیوسته و بارش برف و نزولات آسمانی در دشت های آن به کمترین سطح خود رسیده است.

پیامد این کم بارشی ها ، خشک شدن بیشتر رودخانه ها، تالاب صالحیه نظرآباد و به وجود آمدن چندین کانون گرد و خاک درغرب استان البرز است.

تالاب صالحیه که با احتساب زمین های باتلاقی وسعتی حدود 10 هزار هکتار داشت، استان های البرز و قزوین را در برگرفته بود که سال گذشته خشک شد و این زیستگاه پرندگان زیبای بومی و مهاجر از بین رفت.

میزان بارندگی استان البرز در زمان ترسالی و بلندمدت حدود 280 میلی متر در سال بوده که اکنون به کمتراز 250 میلی متر رسیده است.

استان البرز به وسعت 5 هزارو800 کیلومترمربع با برخورداری از 2 سد بزرگ طالقان و امیرکبیر(کرج) تامین کننده آب آشامیدنی تهران و قزوین است که بخشی از این منابع آبی به مصرف جمعیت حدود 3 میلیون نفری البرز می رسد.

به گفته مدیرعامل شرکت آب منطقه ای البرز، ذخیره آب در سدهای کرج و طالقان نسبت به مدت مشابه سال قبل 6 درصد کاهش را نشان می دهد.

داود نجفیان در گفت و گو با ایرنا، افزود: اکنون ذخایر سدهای استان کاهش 6 درصدی و میزان بارندگی های البرز کاهش 29 درصدی نسبت به مدت مشابه سال گذشته دارد.

وی در ادامه به کاهش چشمگیر بارندگی ها در فصل آبی 96-97 اشاره کرد و اظهار داشت: میزان بارندگی ها از ابتدای سال آبی 96-97 تا 15 فروردین حدود 203.2 میلی متر بوده است.

وی ادامه داد: میزان بارندگی ها 29 درصد نسبت به سال گذشته و 31 درصد نسبت به دوره آماری بلندمدت کاهش داشته است.

نجفیان به میزان ذخایر سدهای استان اشاره کرد و اضافه کرد: ذخیره آبی سد کرج 62 درصد و سد طالقان 69 درصد است که با 6 درصد کاهش نسبت به مدت مشابه سال گذشته گزارش شده است.

مدیرکل هواشناسی استان البرز نیز تاکید کرد که این میزان بارش ها در استان نسبت به مدت مشابه سال گذشته حدود 29 درصد کاهش یافته است.

منصور رحمانیان در گفت وگو با ایرنا به وضعیت میانگین 30 ساله استان اشاره کرد و گفت: بارندگی البرز درمیانگین 30 ساله (از ابتدای مهرماه تا 14 فروردین ماه سال بعد) 280 میلی متر بوده که اکنون با این میانگین فاصله زیادی داریم.

وی بیان داشت: در هر سال آبی باید 395.4 درصد بارندگی در استان داشته باشیم تا میزان بارندگی ها با متوسط بلندمدت همطراز شود.

مدیرکل هواشناسی البرز ادامه داد: طبق پیش بینی ها، میزان بارش ها تا پایان فروردین ماه جاری در این استان مناسب نیست اما در ماه های اردیبهشت و خرداد چند بارش پیش بینی می شود.

وی گفت: تا پایان فصل بهار سامانه های بارشی متعددی از استان البرز عبور می کند که بارش های متفاوتی را خواهیم داشت.

استان البرز در سال های اخیر به علت کاهش بارش ها با مشکل کم آبی مواجه است به طوریکه میزان دسترسی به سفره های زیر زمینی استان از 40 متر در دهه 70 اکنون به 270 تا 300 متر رسیده است.

همچنین اداره کل هواشناسی استان البرز با ارائه نقشه ترسیمی بارش های کشور در سال آبی جاری (ابتدای مهرماه 96 تا 14 فروردین 97)، اعلام کرد که 29 استان ایران بر روی نوار قرمز خشکسالی و کم آبی قرار گرفته اند که استان های کرمان ، سیستان و بلوچستان به مراتب وضعیت نامناسبی به لحاظ بارشی دارند.

در این نقشه ترسیمی سازمان هواشناسی کشور، تنها 2 استان آذربایجان شرقی و اردبیل به لحاظ بارشی روی نوار سبز هستند و استان آذربایجان غربی در مرز خشکسالی قرار دارد.

همچنین دراین نقشه، استان البرز که در دهه های گذشته از مناطق پربارش یا متوسط بارش ایران بوده اکنون رتبه نوزدهم کشور در بخش خشکسالی و کم بارشی دارد.

هرچند سازمان هواشناسی وقوع بارش در ماه های اردیبهشت و خردادماه امسال برای برخی مناطق ایران از جمله البرز پیش بینی کرده اما وضعیت منابع آبی در وضعیتی نیست که با بارش های رگباری یا سیل آسا بتواند گذشته خود را بیابد.

آنطور که برخی کارشناسان می گویند: برای نجات اقلیم ایران از پیامدهای خشکسالی ابتدا باید طرح های آبخیزداری مانند توسعه آبخوان ها، انجام حفاری در دشت ها برای تزریق آب به سفره های زیر زمینی به صورت گسترده در کشور از جمله البرز اجرایی شود.

انجام این طرح ها هرچند مستلزم هزینه های فراوان است اما کمک گرفتن از تشکل های مردمی به ویژه روستائیان و عشایر می تواند بهبودی بر زخم های عمیق کم آبی در کشور باشد.

کنترل سیلاب ها دررودخانه های فصلی از دیگر راه های جلوگیری از هدر روی آب و تقویت سفره های زیر زمینی است که تاکنون انجام آن جدی گرفته نشده است.

تغییر رویه مصارف آب در بخش کشاورزی که بیش از 90 درصد آب ها را مصرف می کند از دیگر پیشنهادهای کارشناسی است که به کمک فناوری و استفاده از روش های نوین آبیاری مانند بارانی و قطره ای می تواند مصرف آب را دراین بخش مدیریت و کنترل کند.

در بخش صنعت نیز بازچرخانی آب یا پساب ها به عنوان مهمترین روش برای کاهش مصرف آب توصیه کرده اند ضمن آنکه در بخش آشامیدنی الگوهای مصرفی مناسب نیست.

استفاده از شیرآلات هوشمند هرچند هزینه بیشتری برای خانوارها دارد اما می تواند از مصرف بی رویه آب در مصارف خانگی و اداری بکاهد.

آنطور که برخی کارشناسان می گویند: بسیاری از شبکه های توزیع آب شهری از جمله در استان البرز فرسوده بوده و سبب هدر روی آب می شود که دراین بخش باید شرکت های آبفا اقدامات لازم به عمل آورند.

یکی از موارد مصرف بی رویه آب ، نداشتن الگوی کشت درکشور است ، کاشت محصولات آب بر ازعلل مصرف بالای آب در ایران شناخته شده ضمن آنکه آبیاری سنتی برمیزان هدر روی آب افزوده است.

براین اساس مدیریت منابع آبی در بخش های کشاورزی ، صنعتی و آشامیدنی با تکیه بر دانش و عزم همگانی 

و رعایت الگوها از راه های عبور از بحران آب است ضمن آنکه اتخاذ روش های علمی با کمک سازمان های جهانی برای باروری ابرها و کاستن از عمر خشکسالی در ساماندهی اقلیمی تاثیر گذار است.

رعایت اسلوب و روش های مناسب برای کاهش آلاینده ها و مخرب های زیست محیطی به رفع مشکلات اقلیمی کمک خواهد کرد.