کرونا و بروز تردیدهای شهرسازانه

به گزارش سایت دیده بان ایران؛ امین مومیوند کارشناس مسائل شهری نوشت؛ این برای نخستین بار نیست که شیوع گسترده بیماری واگیردار، جهان را به چالش کشیده است. پیشتر نیز وبا، آنفلوآنزای اسپانیایی، سارس، ابولا و ... زیست مسالمت آمیز جهانی را به خصوص در شهرها که محور تمرکز جمعیت و فعالیت های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی محسوب میشوند، مورد هدف قرار داده اند.

هرچند در نگاه اول نرخ مرگ و میر ناشی از ویروس کرونا بسیار پایین تر از ابولا(60 درصد) و سارس(30 درصد) است، اما شیوع فوق العاده گسترده و سریع این بیماری سبب بروز بحرانی بی سابقه (حداقل در قرن 21) شده است. بسیاری از کشورها و شهرها، مرزهای خود را به هرگونه تردد بسته و قوانین سختگیرانه ای را برای رفت و آمد و عبور و مرور وضع کرده اند. طی روزهای گذشته تحلیل های مختلفی در خصوص عملکرد گروه های مختلف تصمیمگیر از جنبه های مختلف ارائه شده است. اما نکته مهمی که در این زمینه وجود دارد و کمتر به آن توجه شده، نقش و تاثیر شهرسازان در نحوه برنامه ریزی و طراحی برای شهرها به گونه ایست که کمترین میزان تلفات و تبعات منفی براش شهروندان را مواقع بروز بحران های اینچنینی در پی داشته باشد.

با بروز بحران کرونا تردیدهای جدی در برخی انگاره های مورد قبول شهرسازی نوگرا و حتی رسته هایی از شهرسازی فرانوگرا پدید آمد. ایده هایی همچون تراکم بالا در هسته های مرکزی شهرها و تامین متمرکز خدمات در قالب مال ها و مگامال ها ، از زمان بروز تاکنون هیچگاه تا این حد مورد تردید واقع نشده اند. پایش افراد مبتلا به کرونا در 6 کشور اروپایی و کشورهای ایالات متحده آمریکا و کانادا نشان دهنده آن است که بیشترین موارد ابتلا در مراکز شهرها و به ویژه کلانشهرهای با تراکم بالا و همچنین مراکز تامین خدمات در مقیاس شهری و فراشهری مشاهده شده است. 

طرفداران ایده هایی همچون شهرهای پراکنده (sprawl city) و تامین خدمات در مقیاس محله ای و بلوکی و کلانشهر ستیزان ، احتمالاً در دوران پساکرونایی مجدداً با اعتماد به نفس بیشتری به نشر عقاید و دیدگاه های خود خواهند پرداخت و با اشاره به تجربه ناکام شهرسازان در مواجهه با کرونا، به ایده های نوشهرسازان خواهند تاخت.

در دهه های اخیر، یکی از رویکردهای مورد توجه در حوزه برنامه ریزی حمل ونقل عمومی و برنامه ریزی کاربری زمین که نشات گرفته از جنبش نوشهرسازی به حساب می آید، "توسعه مبتنی بر حمل ونقل عمومی (TOD) " بوده است. پیروان این رویکرد با طرح ایده های مختلف و به در قاموس دفاع از شهرسازی انسانگرا ، تامین پارکینگ به منظور استفاده شهروندان از خودروهای شخصی را به چالش میکشند و از سوی دیگر با تمرکز و تاکید بر استفاده از شبکه های حمل و نقل عمومی و تراکم شهری بالا در بافت پیرامون ایستگاه های مترو و زون های مرکزی ، حضور خودرو در شهر را بر نمیتابند.

اما هم اکنون و با بروز بحران کرونا شاید بهتر از هر زمان دیگری بتوان نسبت به میزان کارایی نظریات شهرسازانه قضاوت نمود. فرض کنیم شهرها به اتکاء دانش چنین شهرسازانی شکل گرفته بودند. هم اکنون در شهرها فضایی برای پارک خودرو در نظر گرفته نشده بود ، میزان تراکم در هسته های پیرامون ایستگاه های مترو به منظور تامین خدمات، به طرز قابل توجهی بیش از سایر نقط شهر بود و در چنین شرایطی بر اساس دستورالعمل ها و پروتکل های نهادهای مسئول در امر بهداشت، تاکید به عدم استفاده از حمل و نقل عمومی و پیشنهاد به استفاده از خودروهای شخصی مطرح میشد و همچنین تعطیلی مراکز خدماتی پر تردد و پر تراکم مورد تصویب قرار میگرفت. پرسش اینجاست که آیا در چنین شهری ، امکان مدیریت و مقابله با اپیدمی های این چنینی وجود خواهد داشت؟

از دیگر تلنگرهای کرونا به شهرسازان ، میتوان به توجه دادن این قشر به تدارک دیدن فضاهایی برای اسکان تجهیزات پزشکی و اسکان موقت افراد مبتلا به بیماری های با شیوع گسترده، در فرایند تعیین نظام کاربری زمین و طراحی شهرها اشاره کرد. همچنین توجه بیش از پیش به بافت های سکونتگاهی غیر رسمی که بر اساس مطالعات انجام شده به دلیل فقر فرهنگی و اقتصادیِ توامان از جمله بسترهای تشدید ابتلا به اپیدمی های ویروسی محسوب میشوند، از دیگر کانون های مورد نیاز برای توجه مضاعف شهرسازان محسوب می شوند.

اما در هنگامه بروز بحران اخیر شاید هیچ چیز به اندازه کم کاری در توسعه شهرهای هوشمند و زیرساخت های مربوط به آن در اقصی نقاط جهان و حتی کشورهای پیشرفته به چشم نیامد. صفوف طولانی شهروندانی که علیرغم اطلاع از خطر جدی ابتلا به ویروس به دلیل نگرانی از عدم تامین مایحتاج ضروری گذران زندگی در دوران ممنوعیت رفع و آمد، در برابر فروشگاهای بزرگ پدید آمد و اختصاص به شهروندان کشورهای در حال توسعه نیز نداشت، خود به خوبی بیانگر ناتوانی زیرساخت های تکنولوژیکی و یا لااقل عدم اطمینان شهروندان به آنها در زمینه تامین نیازها در مواقع بروز بحران هاست. 

در مجموع باید اذعان داشت همواره پس از بروز همه گیری های گسترده، تغییرات قابل توجهی در نحوه مدیریت و برنامه ریزی برای شهرها به وجود آمده است. به طور مثال پس از همه گیری گسترده قرن 19، پیشرفت فوق العاده چشمگیری در زمینه ارتقا شبکه آب و فاضلاب شهرها در مدت زمانی کوتاه رخ داد. از این رو میتوان امیدوار بود با پرهیز از تکرار ایده های آرمان گرایانه و ناکارآمد در حوزه شهر و شهرسازی و عبرت از تجربه اخیر، عملکرد قابل قبول تری در نظامات کارکردی – کالبدی شهرها و به خصوص کلانشهرها نسبت به بروز همه گیری های بعدی (که به هیچ عنوان قابل انکار نیستند)، از ذی نفوذان مختلف شهری و علی الخصوص شهرسازان را نظاره گر باشیم