ماجرای کشف گونه‌ای جدید درکویر اسرارآمیز لوت
اخیرا پژوهشی در مجله تخصصی «جانورشناسی در خاورمیانه» منتشر شد که خبر از کشف یک گونه جدید در کویر لوت میدهد. بیابانی که سالیان سال متخصصان از خالی بودن آن از موجودات زنده می‌گفتند، اما تحقیقاتی که در سال‌های گذشته انجام شده‌اند وجود یک اکوسیستم پنهان در این بیابان را نشان میدهند.
به گزارش سایت دیده بان ایران؛ اخیرا پژوهشی در مجله تخصصی «جانورشناسی در خاورمیانه» منتشر شد که خبر از کشف یک گونه جدید در کویر لوت میدهد. بیابانی که سالیان سال متخصصان از خالی بودن آن از موجودات زنده می‌گفتند، اما تحقیقاتی که در سال‌های گذشته انجام شده‌اند وجود یک اکوسیستم پنهان در این بیابان را نشان میدهند.
در این تحقیق که به سرپرستی دکتر حسین رجائی، پژوهشگر ارشد و معاون بخش حشره‌شناسی در موزه تاریخ طبیعی اشتوتگارت آلمان و با همکاری دکتر مارتین شونتنر (سخت پوست شناس از موزه تاریخ طبیعی وین اتریش) و دکتر الکساندر رودوف (پژوهشگر در دانشگاه تهران) انجام شده،گونه جدیدی از پری‌میگوها (از راسته Anostraca یا آبشش پایان) در لوت کشف و توصیف شده است. گونه‌ی جدید که ظاهراً بومی کشور ایران است، به افتخار خزنده‌شناس و بوم‌شناس فقید ایرانی، هادی فهیمی به نام پری میگوی فهیمی نامگذاری شده است.
ماجرای کشف پریمیگوی فهیمی از پنج سال پیش شروع میشود، زمانی که مشاهدات برخی از متخصصان و گردشگران ایرانی نشان می‌داد که کویر لوت آن قدرها هم که تصور می‌شد خالی از حیات نیست. به همین دلیل تیمی از محققان از رشته مختلف تصمیم گرفتند تا با سفر به آن منطقه تحقیقات خود را در لوت آغاز کنند. تحقیقاتی که حالا به برخی از سوالات درباره کویر لوت پاسخ میدهند.
گفت‌وگوی اسکایپی خبرآنلاین با دکتر حسین رجائی، درباره کشف پریمیگوی فهیمی را اینجا بخوانید.
ماجرای سفر شما به لوت چه بود و چرا این پروژه تحقیقاتی آغاز شد؟
اصولا اکوسیستم های دارای شرایط حدی، مثل مناطق خیلی گرم یا خیلی سرد، مناطق خیلی مرتفع، یا خیلی عمیق، مناطق بسیار جالبی برای مطالعات زیست‌شناسی و بوم‌شناسی هستند. لوت که دمای بسیار بالایی در آن حاکم است، به عنوان دومین بیابان بزرگ ایران و با داشتن تاریخچه زمین شناسی ویژه و همچنین به خاطر داشتن اکوسیستم های متنوع و گیاهان شورپسند بومی یکی از آن مناطق است. این بیابان اصولاً به خاطر موقعیت ژئوپلتیکی خاصش، در گذشته کمتر مورد پژوهش های جدی و دقیق قرا گرفته و بطور کلاسیک، بیشتر کویرشناسان دانشگاهی و حتی مستشرقین اروپایی آنجا را منطقه ای خالی از موجودات زنده فرض کرده‌اند که چیز زیادی برای پژوهش در آن نیست. اصلاً خود کلمه لوت هم در فارسی به معنای خالی است که اشاره به همین موضوع دارد. اما رفت و آمد علاقمندان و پژوهشگرانی مثل آقای بهمن ایزدی و عکس‌هایی که گرفته اند به وضوح ردپای حیات و موجودات زنده را در منطقه نشان می داد.
همچنین در سال ۲۰۰۵ میلادی ماهواره آکوای سازمان فضایی ناسا گزارش داد که گرمترین نقطه کره‌زمین، نه در آفریقا، نه در آمریکا، نه در استرالیا، بلکه ایران و در کویر لوت خودمان است. آنها دمای بالای ۷۰ درجه سانتیگراد را در لوت گزارش دادند که خب در نوع خودش موضوع جالب توجهی است.چنین دمایی حتی در تاریخ اندازه‌گیری های ناسا هم کم سابقه بود و اتفاقا در سال های بعدش هم باز کویر لوت بعنوان گرمترین نقطه زمین گزارش شد. این برای پژوهشگران خیلی موضوع جالبی بود، چراکه ما چنین منطقه‌ای در ایران داریم و هیچوقت پژوهش‌های زیادی روی آن انجام نداده‌ایم.به همین دلیل از سال ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۷سه سفر تحقیقاتی به منطقه برگزار شدو تیمی متشکل از پژوهشگران رشته‌های مختلف برای مطالعه‌ی ساکنان لوت و همچنین سازگارهای تکاملی آنها در این شرایطِ حدی، راهی منطقه شدیم.
بیشتر بخوانید: اینجا دریای پنهان در بیابان لوت/ دما: ۸۰ درجه بالای صفر
این سه سفر با هماهنگی گسترده اساتید دانشگاه های تهران و کاشان با نهادهای مسئول و نیز با همراهی و همدلی بهمن ایزدی بعنوان راهنمای تیم به لوت برگزار شد و این شروع ماجرای سفر ما به بیابان رمز آلود لوت بود.
چطور مساله دمای بالا تا این حد برای شما سوال برانگیز شد و دلیلی برای شروع این پروژه شد؟
در اصل نه دمای بالا، بلکه فهم سازگاری‌های موجودات در چنین دمای بالایی بود که انگیزه ما شد. می‌دانیم که ساختار پروتئین‌های بدن موجودات زنده اصولاً در دماهای بالای ۵۶ درجه سانتیگراد بهم می‌ریزد و در نتیجه کارکردشان را از دست میدهند. حالا تصور کنید که در لوت موجوداتی در دمای بالای ۷۰ یا ۸۰ درجه دارند زندگی میکنند. برای یک زیست شناس چه چیزی جذاب تر از تحقیق بر روی چنین موجوداتی هست؟
از طرفی ما در جهانی زندگی می‌کنیم که یکی از اصلی‌ترین مسائل زیست محیطی آن، مساله ی خشکسالیِ گسترده و پیش رونده است. در چنین جهانی ما باید درک خودمان را نسبت به مساله خشکسالی بالا ببریم و بفهمیم که واکنش موجودات به شرایط گرما و خشکسالی چیست؟ چه سازگاری هایی در موجودات مناطق فراگرم تکامل پیدا کرده؟ و چگونه توانسته‌اند در چنین مناطقی زنده بمانند.
وقتی وارد لوت شدیم، در برخی مناطق برکه‌های کوچکی دیدیم که همچون دریاچه های کوچکی تشکیل شده بودند. در یکی از آن برکه ها که عمق کمی در حدود یک متر داشت، با تور حشره‌شناسی که همراهم بود داخل آب تور زدم و ناگهان دیدم سخت‌پوست کوچکی در آب در حال شناست. خب این خیلی هیجان انگیز و عجیب بود که چنین جانوری در منطقه‌ای به این گرمی زندگی میکند
در راه پاسخ همین سوال‌ها، شما در یکی از این سفرها گونه‌ای جدید از پری میگوها در لوت کشف کردید، ماجرای کشف این گونه چه بود؟ و چرا کشف و نامگذاری گونه‌های جدید مهم است ؟
اولاً این تنها گونه‌ای نبود که در این سفرها کشف شد. قبلاً دوست عزیزم آقای علیرضا زمانی دست کم سه گونه جدید عنکبوت برای علم را از لوت کشف و گزارش کردند. اما در مورد سوالتان اجازه بدهید ابتدا درباره ی اهمیت کشف و نامگذاری گونه‌های جدید توضیح بدهم. واقعیت این است که ما فقط گونه‌هایی را می‌شناسیم که اسم دارند. وقتی موجودی اسم ندارد، برای علم وجود هم ندارد و در نتیجه، هیچ مطالعه دیگری هم بر روی آن صورت نمی‌گیرد. به این ترتیب شاید بتوان گفت که تاکسونومی، یا علم کشف و توصیف و نامگذاری گونه ها، فتحالباب تمام علوم زیستی دیگر است.
ما گونه جدید پری میگوی فهیمی را در سومین سفر به لوت در سال ۲۰۱۷ پیدا کردیم. اگر یادتان باشد، آن سال یکی از پرباران‌ترین سال‌های اخیر در ایران بود. من وقتی رسیدم ایران حتی دوستان گفتند که به خاطر بارندگی و سیلابی بودن منطقه باید سفر را لغو کنیم. اما به هر صورت تصمیم گرفتیم که با احتیاط زیاد وارد منطقه شویم. وقتی وارد لوت شدیم، در برخی مناطق برکه‌های کوچکی دیدیم که همچون دریاچه های کوچکی تشکیل شده بودند. در یکی از آن برکه ها که عمق کمی در حدود یک متر داشت، با تور حشره‌شناسی که همراهم بود داخل آب تور زدم و ناگهان دیدم سخت‌پوست کوچکی در آب در حال شناست. خب این خیلی هیجان انگیز و عجیب بود که چنین جانوری در منطقه‌ای به این گرمی زندگی میکند، آن هم در آب شیرین موقتی که تا چند هفته بعدش خشک می شد. بعد از بازگشت از آن سفر، با کمک یک متخصص سخت‌پوست‌شناس از موزه وین اتریش گونه را مطالعه کردیم و متوجه شدیم با یک گونه ی جدید برای علم مواجهیم که هنوز اسمی ندارد.
این گونه را به نام پری میگوی فهیمی نام گذاری کرده اید. علت این نامگذاری چه بود؟
بله پری میگوی فهیمی یا با نام علمی Phallocryptus fahimii به افتخار خزنده شناس فقید کشورمان، آقای هادی فهیمی به دنیای علم معرفی شد. هادی فهیمی، این دوست نازنین و همراه ما در سومین سفر تحقیقاتی لوت، چهره‌ای شناخته شده در عرصه ی محیط زیست و جانورشناسی متعهد بود که متاسفانه چند ماه بعد آن سفر، درحادثه هوایی هواپیمایی آسمان به مقصد یاسوج، آسمانی شد و ما را تنها گذاشت. حالا تمام جهان این گونه را با نام هادی عزیزمان می‌شناسند و این دست کم برای ما و دوستدارانش نوعی تسلی خاطر و شمعیست که به یادش افروخته شده است.
اما چطور متوجه شدید این گونه برای علم جدید است و قبلا کسی آن را کشف نکرده است؟
برای شناسایی یک گونه باید به کمک ویژگی های ریختی‌شان، ابتدا گروهی را که آن گونه به آن تعلق دارد را شناسایی کنیم و سپس آن را با گونه های شناخته شده‌ی خویشاوندش مقایسه کنیم. به روشنی مشخص بود که نمونه یافت شده در لوت به راسته‌ی پری‌میگوها یا Anostraca تعلق دارد. شما شاید آرتمیا را بعنوان گونه ای آشنا از این راسته بشناسید.
قدم بعدی این بود ببینم این گونه به چه خانواده و جنسی تعلق دارد. مطالعات ما نشان داد که این پری‌میگو متعلق به جنس فالوکریپتوس است که تنها چهار گونه از آن در جهان شناخته شده بود. و این پریمیگوی ما با هر چهار گونه تفاوت زیادی دارد. به همین دلیل به این نتیجه رسیدیم که با گونه ای جدید مواجهیم که هنوز اسم ندارد.
گفتید نمونه مشابه این گونه آرتمیا است که در دریاچه ارومیه وجود دارد، چطور ممکن است پریمیگوی فهیمی در کویر لوت با این گرما زنده بماند و نمونه دیگر آن در دریاچه ارومیه؟
البته آرتمیا متعلق به همان راسته‌ای است که پریمیگوی فهیمی هم در آن رده بندی شده و این دو گونه فامیل هم محسوب می‌شوند،ولی فامیل های خیلی دوری هستند.تا بحال بیش از۳۰۰ گونه دراین راسته شناسایی شده اند و طبعاً زیست شناسی همه آنها شبیه هم نیست. همانطور که گفتم، شناسایی و نامگذاری گونه‌ها اولین قدم برای مطالعه آن‌هاست. اکنون که پژوهشگران می‌دانند گونه‌ای با این مشخصات در لوت زندگی میکند که احتمالا صدها هزار سال در آنجا بوده و کسی از وجوش خبر نداشته، باید بروند و ببینند این جانور چه ویژگی هایی دارد که در چنین دمای بالایی دوام می آورد؟ و اینگونه است که علم پیشرفت میکند.
ولی اصولاً پری‌میگوها جانورانی هست که ساکن مناطق خشک‌اند و معمولاً در آب‌های شور یا شیرین سازگار شده‌اند. یک ویژگی جالبشان این است که تخم‌هایشان بصورت حفاظت شده‌ای به نام سیست در می‌آیند. این تخم‌ها می‌توانند مدت خیلی طولانی و حتی چندین ساله را در دماهای بالا زنده بمانند (چیزی شبیه دانه گیاهان). بعد از سال‌ها وقتی بعد ۵۰ سال اگر آب و خاک به آن برسد، شکوفا شده و رشد میکند.
این پری‌میگو احتمالا در یک زنجیره ی غذایی قرار می‌گیرد. پس می‌توانیم بگوییم گونه‌های دیگری هم در لوت هستندکه ما از وجودشان بیخبریم؟
بی تردید همینطور است. مردم تصور میکنند، چون در روز جانور زیادی در لوت نمی‌بینند، پس هیچ موجود زنده ای در آنجا نیست. این تصور غلط است. در لوت حیات هست، منتهی این حیات در زمان‌هایی که دمای هوا افت میکند، یعنی شب‌ها، فعال میشود. در همین دو سفری که من به لوت داشتم صدها گونه ی مختلف حشره را در آنجا رصد کردم. پرنده‌شناس تیم ما آقای دکتر قاسمپوری، بیش از ۵۰ گونه مختلف پرنده در منطقه لیست کرده است.
بدیهی‌ست که تنوع زیستی به اندازه جنگل ها هیرکانی را در لوت نمی بینیم. ولی تقریباً از تمام گروه‌های اصلیِ جانوری نمایندگانی در منطقه حضور دارند و این یعنی که ما با منطقه‌ای پویا از نظر حیات مواجهیم. گونه‌هایی که تکتکشان داستان تکاملی حیرتانگیزی دارند و سازگاری های فوق العاده ای از خود نشان میدهند. گونه‌هایی که خیلی هایشان بومی ایران یا حتی صرفاً بومی لوت‌اند. و این یعنی که در هیچ جای جهان، بجز آن منطقه وجود ندارند. و همین مسئولیت ما را زیادتر میکند. وقتی ما از گونه‌ها صحبت می‌کنیم، داریم از یک خزانه ژنتیکی حرف میزنیم که اهمیت آنها ابداً کمتر از سایر گونه‌ها مثل یوزپلنگ یا خرس سیاه یا زاغ بور نیست. نهادهای بین‌المللی برای حفظ برخی گونه های مهره دار مثل یوزپلنگ، تلاش میکنند، اما به ویژه در ایران خیلی ها فراموش میکنند که ما خزانه‌های ژنتیکی دیگری هم داریم که اصلاً مطالعه نشده‌اند و حتی از وجودشان هم بی خبریم. گونه هایی که ما آنها را نمی شناسیم و بدبختانه برخی هایشان حتی قبل از اینکه کشف شوند، منقرض می شوند.
در کمال ناراحتی باید بگویم این تیم برنامه جدیدی برای ادامه این پروژه ندارد. واقعیت این است که برخوردهای نهادهای دولتی بسیار دلسرد کننده است. این عشق ما به سرزمین مان، طبیعت و تنوع زیستی بی‌نظیر آن است که در دمای بالای ۶۰ درجه ما را به لوت میکشاند. ما می‌خواهیم آنچه از تنوع زیستی که به خاطر خشکسالی یا تخریب زیستگاه ها در حال نابودی است را کشف و به علم معرفی کنیم، تا برای حفاظت آنها برنامه ریزی شود.
گفته بودید که تحقیق در لوت به معنای شناخت بیشتر خشکسالی است، پژوهش‌های شما و آن تیم تحقیقی چگونه دید را نسبت به مساله خشکسالی بالا برد؟
ماجرا این است که خشکسالی درحال فراگیر شدن است. ادامه این روند که به ویژه کشورهایی مثل ایران را شدیداً تحت تاثیر قرار میدهد،آثار زیست محیطی و اقتصادی فاجعه باری بر جای خواهد گذاشت. با ادامه ی خشکسالی، شرایط آب‌وهوایی عرض‌های جغرافیایی پایین‌تر به عرض‌های بالاتر گسترش پیدا میکند. مثلاً شرایط آب و هوایی مناطق مرکزی ایران شبیه کشورهای عربی و شمال آفریقا میشود و به همین نسبت آب‌وهوای مناطق شمالی کشور هم گرم و خشک تر می شوند. در ادامه این روند، ما آرایش جدیدی از گیاهان و جانوران در جهان خواهیم داشتیم. مثلاً همین الان در اروپا گیاهان و جانورانی مشاهده می‌شوند که تابحال توان زندگی در اقلیم معتدل یا سرد اروپا را نداشته‌اند. ولی الان که هوای اروپا گرم‌تر شده براحتی می توانند در آنجا دوام بیاورند.
در نتیجه اولین اثر کار ما تاکسونومیست ها این است که مشخص کنیم چه گونه هایی در چه مناطقی زندگی میکنند، و دامنه پراکنش آنها چگونه است. کدام گونه های بومی منطقه ما هستند و چه گونه هایی وارداتی‌اند؟ و مثلاً می‌دانید که گونه های وارداتی به خاطر عدم وجود دشمنان طبیعی‌شان در منطقه جدید، ممکن است به آفات جدی برای محصولات کشاورزی شوند. مردم برای کنترل این آفات از سموم شیمایی استفاده میکنند و همین اکوسیستم را آلوده کرده و سلامت ما را تهدید میکند. حالا اگر از قبل این گونه ها و خواستگاه شان را بشناسیم، می‌توانیم با دانش، خودمان را برای حل معضلات زیست‌محیطی آماده کنیم و امنیت خود را حفظ کنیم.
آقای دکتر اما چگونه میشود که ما تا این حد از لوت بی‌خبر باشیم که تاحالا این حیوانات کشف نشده‌اند؟
پاسخ این سوال خیلی ساده است، برای این که چشمان مان را باز نکردیم و وقت نگذاشتیم تا طبیعت ایران و به ویژه لوت را ببینیم و بررسی کنیم. ما سرزمین بسیار بزرگ و جالبی داریم. ایران ما، سرزمین چهارفصلی است که به خاطر موقعیت جغرافیایی، تاریخ و عوارض زمین شناختی و پوشش گیاهی جالبش، گونه های زیادی در آن تکامل یافته اند. ما در ایران با تنوع خارق‌العاده ای از موجودات روبرو هستیم که حقیقتاً آنطور که شایسته و لازم بوده روی آنها تحقیق نشده. پژوهش‌های انجام شده ی ما حتی نسبت به کشورهای همسایه مان هم بسیار کم و ناچیز است. آن پژوهش‌های کم هم بیشتر معطوف به گیاهان و یا گونه‌های جانوری درشت جثه بوده. در این راستا همکاری و حمایت های مادی و معنوی دستگاه های اجرایی و دولتی می تواند کارگشا باشد. باید پژوهشگران را حمایت کنند و سنگ ها را از سر راه آنها بردارند تا قدم های شایسته و به جایی در این راستا برداشته شود.
در این سه سفر تحقیقاتی که این تیم تحقیقاتی به لوت داشتید، کشفیات جالبی انجام شد. آیا می‌توانیم امیدواریم باشیم که سفرهای بعدی این تیم برای ادامه کشفیات لوت ادامه داشته باشد؟
در کمال ناراحتی باید بگویم این تیم برنامه جدیدی برای ادامه این پروژه ندارد. واقعیت این است که برخوردهای نهادهای دولتی بسیار دلسرد کننده است. این عشق ما به سرزمین مان، طبیعت و تنوع زیستی بی‌نظیر آن است که در دمای بالای ۶۰ درجه ما را به لوت میکشاند. ما می‌خواهیم آنچه از تنوع زیستی را که به خاطر خشکسالی یا تخریب زیستگاه ها در حال نابودی است، کشف و به علم معرفی کنیم، تا برای حفاظت آنها برنامه ریزی شود.
اگرچه نتایج همین تحقیقات انجام شده، به مرور منتشر می‌شوند. اما ادامه پروژه فعلاً به خاطر نبود حمایت‌های دولتی متوقف مانده است. تا همینجای کار هم تماماً با هزینه‌های شخصی این پروژه پیش رفته. چنین سفرها و پروژه‌هایی نیازمند حمایت‌های همه جانبه ی دولتی است. اگر بیابانی مثل لوت در آلمان بود، تا الان احتمالاً به قدری روی آن پژوهش شده بود که ما تقریباً می‌دانستیم زیر هر ماسه‌ای چه چیزی پنهان است.
*عکس‌ها ارسال شده توسط دکتر حسین رجایی
