بررسی آماری نقش شبکه های اجتماعی در تحولات اجتماعی و سیاسی/ سایه سنگین شبکه‌های اجتماعی بر تحولات انتخابات سال ۱۴۰۰

به گزارش سایت دیده بان ایران؛ محمد رهبری- پژوهشگر شبکه‌های اجتماعی مجازی در گزارشی تفصیلی نوشت؛ امروزه کمتر کسی است که نسبت به نقش و اثرگذاری شبکه‌های اجتماعی مجازی تردید داشته باشد. در دنیای جدید و در دهه اخیر، این شبکه‌ها کارکردهای چندگانه‌ای پیدا کرده‌اند که تمام ساحت‌های زندگی اجتماعی بشری را تحت تأثیر خود قرار داده است. شبکه‌های اجتماعی مجازی که تحت تأثیر توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات رشد چشمگیری در سراسر جهان داشته است، از یک سو، نقش ابزارهای ارتباطی را ایفا می‌کنند که ماهیت ارتباطات انسان را دچار تغییر کرده است. همان‌گونه که کارل میچم در کتاب فلسفه تکنولوژی می‌گوید این تکنولوژی‌های جدید «نه تنها تفسیر ما را از جهان تحت تأثیر قرار می‌دهد بلکه درک ما را از خودمان نیز متأثر می کند».

از سوی دیگر این شبکه‌ها به رسانه‌های نوینی تبدیل شده‌اند که جمله «هر شهروند یک رسانه» را عینیت بخشیده‌اند. امروزه شبکه‌های اجتماعی مجازی به رقیبی قدرتمند برای رسانه‌های توده‌ای[1] تبدیل شده و از طریق ایجاد ارتباطات دو سویه، توانسته‌اند به ابزاری قدرتمند برای انتشار اخبار و اطلاعات تبدیل شوند. امکانی که در جنبه منفی خود، گسترش اخبار جعلی را نیز تسهیل کرده است. فراگیری این شبکه‌ها در کنار ماهیت ارتباطاتی و رسانه‌ای آن باعث شده است که تحولات اجتماعی و سیاسی نیز در پرتو شبکه‌های اجتماعی مجازی محقق شود و این شبکه‌ها غالب موضوعاتی که به جوامع انسانی مرتبط می شود را تحت تأثیر خود قرار داده‌اند.

شبکه‌های اجتماعی مجازی به صورت روزافزونی در ایران نیز مورد استفاده قرار گرفته است. مطابق با آخرین نظرسنجی ایسپا در بهمن ماه سال 99، 73.6 درصد از جمعیت ایران از شبکه‌های اجتماعی مجازی و پیام رسان‌های موبایلی استفاده می‌کنند و حدود 93درصد از جوانان کاربر این شبکه‌ها هستند. اعدادی که به خوبی گویای نفوذ گسترده شبکه‌های اجتماعی مجازی در میان مردم است و عمق اثرپذیری مردم و جوانان را از این شبکه‌ها نشان می دهد.

در تلگرام، اینستاگرام و توئیتر در سال 1399 چه گذشت؟

مطابق با آخرین نظرسنجی ایسپا، پس از واتس‌اپ، تلگرام، اینستاگرام و توئیتر پرمخاطب‌ترین شبکه‌های اجتماعی در میان ایرانیان بوده است. شاید بتوان سال 99 را سال کوچ ایرانیان به واتس‌اپ نامید. واتس‌اپ که در دوران رونق تلگرام مهجور واقع شده بود، با فیلترینگ تلگرام ذره ذره مورد اقبال ایرانیان قرار گرفت به نحوی که هم اکنون بیش از 64درصد از ایرانیان از آن استفاده می کنند. در این شبکه اجتماعی اگرچه اخبار و مطالب سیاسی- اجتماعی نیز رد و بدل می‌شود، اما مهمترین کارکرد آن ماهیت پیام‌رسانی و ارتباط با دوستان و آشنایان است. اما اینستاگرام، تلگرام و توئیتر فراتر از ارتباطات شخصی کارکردهای دیگری نیز دارند که در ادامه این یادداشت به آن‌ها پرداخته می‌شود.

اینستاگرام

به دنبال شیوع کرونا در کشور در سال 99 و اجرای برنامه‌های سخنرانی و مناظرات و گفتگوها بین چهره‌های و شخصیت‌های مختلف از طریق لایو اینستاگرامی، این شبکه اجتماعی بیشتر به عموم مردم معرفی شد و بیشتر مورد استفاده کاربران قرار گرفت. به نحوی که مطابق با نظرسنجی ایسپا، در این سال استفاده از اینستاگرام بیش از 10 درصد در میان ایران افزایش داشت و این شبکه اجتماعی به دومین شبکه پرطرفدار در میان ایرانیان تبدیل شد. نمودار زیر میزان استفاده از این شبکه اجتماعی در ماه‌های مختلف را نشان می‌دهد:

همان‌گونه که مشخص است، میزان محتوای تولید شده در اینستاگرام با روندی سینوسی مواجه بوده است.  این طور به نظر می‌رسد در ماه‌های ابتدایی سال اینستاگرام و تحت تأثیر آغاز شیوع کرونا در کشور، در این شبکه اجتماعی محتوای بیشتری تولید می‌شده و به مرور از میزان تولید محتوا در آن کاسته شده است. با این حال همان ماه‌های آغازین سال نیز برای جلب توجه بیشتر اینستاگرام در جامعه ایران کافی بوده است. البته فیلتر تداوم فیلترینگ تلگرام و دشواری استفاده از تلگرام نیز در این امر بی‌تأثیر نبوده است.

تلگرام

تلگرام در سال 99 سومین سال فیلترینگ خود را سپری کرد و حالا 35ماه از فیلتر تلگرام گذشته است. مردم در استفاده از این پیام‌رسان اجتماعی در برابر فیلترینگ تلگرام مقاومت زیادی از خود نشان دادند و تا به امروز نیز 36درصد از ایرانیان از این پیام‌رسان استفاده می‌کنند. اما گرایش به واتس‌اپ و اینستاگرام از یک سو و تشدید هزینه‌های مادی و معنوی فیلترینگ و شرایط بد اقتصادی، همه و همه باعث شد تا استفاده از این پیام‌رسان نسبت به سال گذشته 6 درصد کاهش پیدا کند. نمودار زیر به خوبی گویای افت استفاده از تلگرام در طول سال گذشته می‌باشد:

همان‌گونه که نموذار فوق نشان می‌دهد، محتوای کانال‌های تلگرامی در سال 99 روند کاملا نزولی داشته و رفته رفته از محتوای منتشر شده در آن کاسته شده است. نتایج داده‌کاوی بر روی میزان بازدید کانال‌های تلگرامی و میزان مصرف تلگرام توسط ایرانیان نیز با این یافته همخوان است و نشان می‌دهد که میزان بازدید مطالب کانال‌های تلگرامی در طول سال 99 روندی نزولی را طی کرده است.

توئیتر

درصد کمی از ایرانیان از شبکه اجتماعی توئیتر استفاده می‌کنند و مطابق با آخرین نظرسنجی ایسپا تنها 2 درصد از ایرانیان کاربر این شبکه اجتماعی هستند. با این حال به دلیل نقش فعال خبرنگاران، سیاستمداران، فعالین مدنی و ... در این شبکه اجتماعی و آغاز جریان‌سازی‌های رسانه‌ای راجع به وقایع اجتماعی- سیاسی در این شبکه اجتماعی، تأثیرات آن بر جامعه ایران دامنه گسترده‌تری دارد. اگرچه تنها 2 درصد از ایرانیان در این شبکه اجتماعی حضور دارند، اما بسیاری از توئیت‌ها در شبکه‌های اجتماعی دیگر بازنشر شده و مورد توجه قرار می‌گیرد.

میزان محتوای تولید شده در توئیتر سال 99 متفاوت از تلگرام و اینستاگرام بوده است. در این شبکه اجتماعی نه یک روند نزولی، که یک روند نسبتا ثابت در تولید توئیت مشاهده می‌شود و جز یک مقطع کوتاه در نیمه دوم تیر ماه که شاهد افزایش ناگهانی توئیت‌ها بوده‌ایم، در طول 11 ماه ابتدایی سال تغییرات محسوسی در تعداد توئیت‌های منتشر شده را شاهد نیستیم. در نیمه دوم تیر ماه نیز شاهد افزایش سازماندهی‌شده‌ی توئیت‌ها راجع به اعتراض به برگزاری کنکور در شرایط کرونا بودیم.

به طور کلی اما در طول 12 ماه سال 99 پست‌ها و توئیت‌های بسیار زیادی در شبکه‌های اجتماعی منتشر شده است که هر یک از آن‌ها بر محیط پیرامونشان اثرات مختلفی گذاشته است. نتایج داده‌کاوی بر این سه شبکه اجتماعی که در جدول زیر آورده شده، نشان می‌دهد که حجم محتوای تولیدی در این شبکه‌ها غیر قابل انتظار است و به خوبی گواهی می‌دهد که چرا ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان تحت تأثیر این شبکه‌ها متحول شده است.

همان‌گونه که در این جدول دیده می‌شود، محتوای منتشر شده در شبکه‌های اجتماعی حیرت‌برانگیز است و در طول سال گذشته در این سه شبکه اجتماعی در مجموع بیش از 1 میلیارد و 123 میلیون مطلب در شبکه‌های اجتماعی فارسی زبان منتشر شده است (به طور میانگین در هر روز بیش از 3 میلیون مطلب).

این حجم از محتوای تولیدی در هر روز به ذهن مخاطب ایرانی اثرات زیادی می‌گذارد و تحت تأثیر امواج خبری مختلف آن‌ها را به هر سو می‌کشاند. اخبار جعلی و محتوای منفی نیز در میان آن‌ها به وفور دیده می‌شود که می‌تواند به افزایش بدبینی و بی‌اعتمادی در آن‌ها منجر شود.

داده‌های بدست آمده از شبکه‌های اجتماعی در سال 99 و توصیه‌هایی برای سال 1400

سال 1399 در شرایطی آغاز شد که ویروس کرونا در کشور شیوع پیدا کرده بود. در طول این سال بسیاری از هموطنان از دنیا رفتند، بسیاری از کار بیکار شدند و بسیاری تحت فشار مشکلات اقتصادی به دهک‌های پایین‌تر اقتصادی سقوط کردند. با این حال با وجود حجم زیاد محتوایی که در شبکه‌های اجتماعی در این خصوص منتشر، این جنبه از واقعیت اجتماعی ما کمتر در شبکه‌های اجتماعی بازخورد دارد. با وجود آن‌که میلیون‌ها پست در مورد کرونا در شبکه‌های اجتماعی مجازی منتشر شد، اما یافته‌های بدست آمده از تحلیل این پست‌ها در پژوهشی که برای دانشگاه علامه توسط نگارنده انجام شد، نشان می‌دهد که تبعات اقتصادی کرونا توجه کمی را در این شبکه‌ها به خود اختصاص داده است و مسئله اصلی که در شبکه‌های اجتماعی مورد توجه قرار گرفته است، رعایت نکات بهداشتی، قرنطینه و انتقاد از سیاست‌های دولت در مواجهه با کرونا بوده است.

بنابراین اولین درسی که داده‌های منتشر شده در شبکه‌های اجتماعی در سال 1400 می‌توان گرفت آن است که صدای اقشار محروم و مستضعف در میان صفحات اینستاگرامی، اکانت‌های توئیتری و کانال‌های تلگرامی بلند نبوده و این فضا عمدتا در دست طبقه متوسط به بالا است. یافته‌ای که نشان می‌دهد طبقه متوسط بیشترین استفاده را از شبکه‌های اجتماعی دارد و مطالباتی که در شبکه‌های اجتماعی برجسته می‌شود عمدتا خواسته طبقات متوسط است و نه طبقات محروم و مستضعف.

در سال 99، استفاده از اینستاگرام بیشتر از تلگرام بود و می‌توان ادعا کرد که سلطه تلگرام بر فضای مجازی ایران در این سال پایان یافت. سال 99 با لایوهای اینستاگرامی تتلو و حسن آقامیری آغاز شد که بازدیدهای میلیونی داشت و با انتشار ویدئوکلیپ ساسی‌مانکن به پایان رسید که فقط در صفحه اینستاگرامی‌اش بیش از 9 میلیون بار دیده شد. واقعیتی که اهمیت بالای موضوعات فرهنگی و اجتماعی را برای کاربران اینستاگرامی نشان می‌دهد و حضور بیشتر ایرانیان در این شبکه اجتماعی نیز اهمیت این مطالب را دوچندان می‌کند. بنابراین درس دیگری که از داده‌های منتشر شده در شبکه‌های اجتماعی در سال 1400 می‌توان گرفت آن است که در سایه اینستاگرام، توجه بخشی از مردم ایران، خصوصا طبقه متوسط، به مسائل فرهنگی و محتوای مربوط به سبک زندگی افزایش یافته است و ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان در سایه این مطالب، دستخوش تغییرات بسیاری شده است.

سال 1400 هنوز کرونا ادامه دارد، امید به استفاده از واکسن افزایش یافته و با انتخابات شروع می‌شود. تحولات انتخاباتی می‌تواند بر نحوه استفاده از شبکه‌های اجتماعی اثر بگذارد اما آنچه واضح است آن است که پیروز انتخابات در سایه توجه به واقعیاتِ پیدا و پنهان موجود در شبکه‌های اجتماعی می‌تواند پیروز شود. نتایج نظرسنجی‌ها در مورد مصرف شبکه‌های اجتماعی، حجم محتوای تولیدی و میزان بازدید آن‌ها برای هرکسی که می‌خواهد در انتخابات پیروز شود یک درس مهم دارد: اهمیت این شبکه‌ها اگر بیشتر از صدا و سیما و تریبون‌های رسمی نباشد، کمتر نیست. کسی که می‌خواهد پیروز شود برای جذب طبقه متوسط باید به مطالباتی که در این شبکه‌ها برجسته می‌شود توجه کند ولی باید بداند صدای طبقات محروم به علت درگیری با مشکلات اقتصادی در این شبکه‌ها کمتر شنیده می‌شود و به مطالبات آن‌ها باید در سایه مشکلات اقتصادی‌شان توجه کند.

منبع : دیده بان ایران