استاد حوزه: جامعه گرسنه و پرخوف اخلاق اجتماعی ندارد

به گزارش دیده بان ایران؛ حجت‌الاسلام‌ محمدتقی فاضل میبدی، استاد دانشگاه مفید شامگاه ۳۱ فروردین ماه در نشست علمی «اخلاق اجتماعی در پرتو امنیت اجتماعی»، که از سوی پژوهشکده اندیشه دینی معاصر برگزار شد، گفت: در این بحث، سه واژه اخلاق اجتماعی؛ امنیت اجتماعی و عدالت اجتماعی باید در کنار هم، معنا شوند و بدون هر یک از آنها، دو جمله دیگر فاقد معنا خواهد بود. اگر در جامعه‌ای، فقط اخلاق اجتماعی پیگیری شود اما امنیت اجتماعی نادیده گرفته بشود، اخلاق اجتماعی نیز تهی از معنا خواهد بود و یا اگر اخلاق اجتماعی و امنیت اجتماعی، دنبال شوند اما در پی عدالت اجتماعی برنیایند، آن دو دیگر نیز باز فاقد معنا خواهد بود.

وی با بیان اینکه اخلاق، یکی از دعوت‌های مهم و شاه‌بیت دعوت انبیاست، افزود: در قرآن، واژه «خلق عظیم» آمده است اما کلمه «اخلاق» را در قرآن نداریم. در روایت معروفی از پیامبر(ص) که با اختلاف قرائات و منابع از شیعه و سنی به‌صورت متواتر، نقل شده فرمودند: «بعثت لاتمم مکارم الاخلاق»؛ من برای تتمیم پایه‌های اخلاق، مبعوث شده‌ام.

وی با اشاره به معنای «مکارم اخلاق» گفت: از امام صادق(ع) سؤال شد که معنای «بعثت لاتمم مکارم الاخلاق» چیست؟ در پاسخ فرمودند: «العفو عمّن ظلمک»؛ اگر کسی در حق تو ظلمی روا داشت، او را ببخشی. البته ظلم در اینجا به معنای ظلم شخصی است. ظلم‌های موضعی شخصی؛ مانند اینکه همسایه در حق همسایه، والدین در حق فرزندان، همسران در حق یکدیگر جفا و ستمی روا می‌دارند. در این‌گونه موارد، همان‌گونه که قرآن کریم فرموده است: «و الکاظمین الغیظ و العافین عن الناس»، باید غیظ و خشم خود را فرو خفت و گذشت کرد. دوم؛ ظلم‌های ساختاری و اجتماعی که در برابر این دست از ستم‌ها، عفو معنا نمی‌دهد و اگر در مقابل حاکم، حکومت و سلطانی، قرار داریم که کارش ستم و ظلم سیاسی، اقتصادی و مانند آن است، «العفو عمن ظلمک» بی‌معناست.

استاد دانشگاه مفید تصریح کرد: حضرت در ادامه سخنان خویش فرمود: «و صلة من قطعک»؛ بسیار اخلاقی است که اگر دوست و آشنایی به هر دلیلی با انسان، قطع رابطه کرد، بکوشد رابطه را قطع نکند؛ به ویژه امروزه که متأسفانه در جامعه ما به دلایل، سیاسی، اقتصادی و دیگر دلایل، قطع روابط، رو به فزونی گذاشته اما بی‌ارتباطی، قطع رابطه، قهر و جدایی، باعث بسیاری از بیماری‌هاست.

رابطه صله ارحام با آرامش روحی

استاد دانشگاه مفید اظهار کرد: یکی از موضوعاتی که در تسکین و آرامش‌بخشی روح انسان، تأثیر فوق‌العاده دارد، ارتباطات اجتماعی، خویشاوندی و دوستانه است که نباید قطع شود. گاهی می‌بینیم شخصی در ماه رمضان، روزه می‌گیرد، نماز می‌خواند، در مراسم شب‌های احیاء شرکت می‌کند و دعای «جوشن کبیر» می‌خواند اما با نزدیک‌ترین خویشاوند خود، قهر است، به فرزندش توجهی نمی‌کند. بنابراین برقراری رابطه با خویشان، از مصادیق تتمیم مکارم اخلاق به شمار می‌رود.

استاد دانشگاه مفید اضافه کرد: امام(ع) آنگاه فرمودند: «و اعطاء من حرمک»؛ اگر کسی تو را از چیزی محروم داشت، تو او را آنچه بدان نیاز دارد، محروم نساز. اگر از دیگری پولی طلب کردی و با اینکه تمکن مالی داشته و به مشکل شما واقف بوده و از کمک، دریغ ورزیده، اما چنان چه از تو کمکی خواست، در مقام مقابله به مثل، او را نومید نکن.

فاضل میبدی بیان کرد: حضرت در بیان مصداق چهارم فرمود: «و قول الحق ولو علی نفسک»؛ سعی کن که سخن حق بگویی، ولو علیه تو باشد. این رفتاری است که امروزه، بسیاری از ما آن را زیر پا گذاشته‌ایم و می‌کوشیم به شکل دروغ، فریب یا توریه به زیان ما تمام نشود و اگر با کسی تخاصم، تنازع و مشکلی داریم و کسی برای رفع آن، واسطه شد، به شکلی سخن بگوییم که تقصیر را از گردن خود به عهده دیگری بیندازیم.

استاد دانشگاه مفید به ذکر مثالی از اخلاق اجتماعی پرداخت و افزود: گاهی می‌بینیم کسی در حال رانندگی است و کیسه پر از زباله را به خیابان می‌اندازد آن‌هم در شهر مذهبی مانند قم که با وجود جمع کثیری از روحانیت، مراکز و نهادهای مذهبی و مؤسسات دینی، چنین رفتارهایی جالب نیست یا در محیط‌های عمومی مانند پارک زباله‌های زیادی دیده می‌شود، مصداق دیگر، نحوه رانندگی مردم است که نیاز به توضیح ندارد.

وفور نعمت و قدرت خرید؛ ملاک جامعه خداپسند

فاضل میبدی با اشاره به ملاک‌های جامعه خداپسند و پیامبرپسند، اضافه کرد: یکی از ملاک‌هایی که خدا در قرآن بیان فرمود، آیه شریفه: «وَ ضَرَبَ اللَّهُ مثلاً قَرْیَةً کانَتْ آمِنَةً مُطْمَئِنَّةً یَأْتیها رِزْقُها رَغَداً مِنْ کُلِّ مَکانٍ فَکَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللَّهِ فَأَذاقَهَا اللَّهُ لِباسَ الْجُوعِ وَ الْخَوْفِ بِما کانُوا یَصْنَعُونَ» است؛ قرآن کریم به قریه‌ای که می‌پسندد مثال زده است و در این آیه ابتدا بر امنیت و اطمینان تأکید دارد. سپس بر فراوانی رزق«یَأْتیها رِزْقُها رَغَداً مِنْ کُلِّ مَکانٍ»؛ یعنی شاخصه بعدی کشوری که خدا می‌پسندد آن است که رزق آن در هر مکانی به اندازه وفور وجود داشته باشد؛ رغدا یعنی فراوانی و اینکه در جامعه وفور نعمت وجود داشته باشد. المیزان در ذیل این آیه آورده است که تجارت و دادوستدی باید در جامعه انجام شود که فرد احساس کند چیزی که نیاز دارد هست و قدرت خرید آن‌هم وجود دارد. تعبیر فی کل مکان دال بر این موضوع است.

وی افزود: در جامعه‌ای که نعمت هست ولی قدرت خرید نیست و یا قدرت خرید هست ولی‌نعمت نیست جامعه خداپسند نیست؛ ادامه آیه فرموده است؛ اینها که در چنین جامعه‌ای بودند کفران نعمت کردند و اطمینان و آرامش و نعمت آنان به هم خورد(مَکانٍ فَکَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللَّهِ). چطور ممکن است جامعه پیامبرپسندِ آن‌چنانی از بین برود؟ با کفران نعمت، کفران یعنی اینکه نعمت‌ها و افراد در سر جای خود نباشند و افراد لایق به کار گرفته نشوند. فکفرت بانعم الله معنای فراخی دارد؛ مثلاً صندوق ذخیره و بانک‌ها و درآمد نفتی کشور را به کسانی بدهیم که کارشناس و کاردان نیستند و یا دنبال سودجویی و اختلاس هستند اینها مصادیق کفرت بانعم الله است و سبب می‌شود تا جامعه به هم می‌ریزد.

جامعه گرسنه اخلاق اجتماعی ندارد

فاضل میبدی بیان کرد:  در قرآن کریم تأکید شده که ثروت و امانت را به دست سفها و نااهلان و ناکارشناسان ندهید در این صورت جامعه دچار مشکل شده و امنیت آن به هم می‌ریزد و خوف و گرسنگی زیاد خواهد شد؛ تعبیر آیه «فَأَذاقَهَا اللَّهُ لِباسَ الْجُوعِ وَ الْخَوْفِ بِما کانُوا یَصْنَعُونَ» است یعنی اگر نعمت امنیت و فراوانی رزق با کفران نعمت از بین رفت خوف و جوع جای آن را می‌گیرد و مانند لباسی بر تن انسان می‌چسبد.

وی اضافه کرد: در جامعه‌ای که خوف و گرسنگی و ترس هست اخلاق اجتماعی معنا نمی‌دهد زیرا امنیتی وجود ندارد. درست است ما معتقدیم که اساس اسلام، ایمان و معنویت است ولی همین اسلام حساسیت بسیار زیادی روی اقتصاد دارد. پیامبر(ص) فرمودند که به نان ما برکت بده، زیرا اگر نان نباشد فرائض دینی هم انجام نمی‌شود.

جهل عامل رواج پدیده‌های زشت اجتماعی

وی با طرح این پرسش که چرا پدیده‌های زشت اجتماعی ایجاد می‌شود، گفت: اولین عامل جهل است؛ ممکن است برخی مصادیق ذکر خدا را در نماز و روزه و حجاب بدانند که بنده منکر آن نیستم ولی باید به  یکسری مسائل ریشه‌ای هم توجه کنیم؛ در قرآن کریم چندین بار بر موضوع استکبار تأکید شده و فرعون مصداق بارز آن است؛ استکبار بیماری بسیار خطرناکی است زیرا اگر این پدیده در یک جامعه پیدا شود اخلاق اجتماعی، امنیت اجتماعی، اقتصاد و عدالت اجتماعی نابود خواهد شد. در قرآن کریم بیان شده که فرعون به خاطر استکبارش مردم را نابود می‌کرد، زنان را زنده و مردانشان را می‌کشت.

وی با اشاره به آیه «وَ قالَ الَّذینَ لا یَرْجُونَ لِقاءَنا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْنَا الْمَلائِکَةُ أَوْ نَرى‌ رَبَّنا «لَقَدِ اسْتَکْبَرُوا فی‌ أَنْفُسِهِمْ وَ عَتَوْا عُتُوًّا کَبیراً»»، ادامه داد: کسانی که به قیامت، امیدوار نبودند، بهانه‌هایی می‌گرفتند تا منافع خود را دنبال بکنند. بهانه‌جویی می‌کردند که چرا پیامبری نداریم؛ چرا فرشته بر ما نازل نمی‌شود و چرا خدا را نمی‌بینیم؟ قرآن فرموده است «لَقَدِ اسْتَکْبَرُوا فی‌ أَنْفُسِهِمْ وَ عَتَوْا عُتُوًّا کَبیراً»؛ یعنی اینها در نفس خودشان استکبار ورزیده‌اند یعنی بیماری استکبار از درون فرد شروع می‌شود و فرد به قدری خود را بزرگ می‌بیند که فقط تصور می‌کند هر چه او می‌گوید حق است و فقط آنچه او می‌گوید باید بر طبق آن عمل شود و خلاف آن نشود. یعنی فهم و توهم خود را بر جامعه تحمیل می‌کند.

فاضل میبدی گفت: در آیه دیگری می‌خوانیم: «وَ قالَ الْمَلَأُ مِنْ قَوْمِ فِرْعَوْنَ أَ تَذَرُ مُوسى‌ وَ قَوْمَهُ لِیُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَ یَذَرَکَ وَ آلِهَتَکَ قالَ سَنُقَتِّلُ أَبْناءَهُمْ وَ نَسْتَحْیی‌ نِساءَهُمْ وَ إِنَّا فَوْقَهُمْ قاهِرُونَ»؛ در قرآن کریم بیان شده فرعون از شکنجه‌گران بزرگ و ذی الاوتاد بود؛ یعنی مخالفان خود را چهار میخ بر زمین می‌کوبید و می‌کشت، حتی ساحران خود را تهدید به مرگ کرد و در نهایت آنها را به درخت آویزان کرد تا بمیرند.

مذمت فرهنگ تملق

اینکه این مرض در انسان از کجا پدید می‌آید با رجوع به تعالیم دینی می‌توان فهمید منشأ آن فرهنگ تملق و مداحی است؛ متأسفانه امروز شاهدیم در پاره‌ای از سخنان این مسئله وجود دارد؛ اینکه کسی  در برابر مقام بالاتر خود فقط از محاسن بگوید و جرئت انتقاد نداشته باشد  و فقط کف و هورا بکشند پدیده استکبار رخ می‌دهد. فرعون که فرعون شد از مادر فرعون زاده نشد بلکه از بس ستایشگران و متملقان از او تمجید کردند او سرمست این تملقات شد.

فاضل میبدی بیان کرد: امام علی(ع) فرموده‌اند خدایا تو مرا از آنچه دیگران می‌گویند و تعریف می‌کنند مؤاخذه نکن؛ یعنی اینها تصوری از من دارند که من این‌طور نیستم و نکند بابت آن مؤاخذه شوم؛ خدایا من خیلی پایین‌تر از آن هستم که اینها درباره من می‌گویند و چیزهایی در من هست که مردم از آن بی‌خبر هستند.

استاد دانشگاه مفید بیان کرد: حضرت علی(ع) در نامه مالک برای از بین بردن این صفت تملق و ایجاد جرئت فریاد کشیدن و نقد می‌فرماید: دور کن از خودت سربازان و یارانت را. یعنی اگر مردم آمدند با تو مستقیماً حرف بزنند سربازان و محافظان و یارانت را از خودت دور کن تا مردم به راحتی و بدون لکنت زبان با تو حرف بزنند. زیرا من کراراً از پیامبر(ص) شنیدم که هیچ امتی به قداست و پاکی نمی‌رسد مگر اینکه حق ضعیفی بدون لکنت زبان گرفته نشود. علی(ع) فقط برای این نیست که ما در شب شهادت او گریه و عزاداری کنیم.

اشتغال به مناسک و کم‌توجهی به مناسک بنیادین

وی در ادامه تأکید کرد: امروز ما آن‌قدر گرفتار مناسک جزئی هستیم که کارهای اصلی از ادبیات جامعه دور شده است؛ به نظر بنده باید این جملات امام علی(ع) بر در فیضیه و دارالشفاء و ... نوشته شود؛ من اولین وظیفه طلبه و سخنران را این می‌دانم که بتواند با آسودگی و  راحتی حرف مردم را بیان کند. در بین حاکمان عالم بگردید کجا یک انسانی به مانند علی(ع) که دغدغه اجتماعی و عدالت داشته باشد خواهیم یافت؛ امروز دغدغه ما این است که چرا فلان خانم سوار دوچرخه می‌شود ولی اگر همین خانم با چادر در کنار خیابان کارتن‌خواب شود دغدغه ما نیست؛ این‌که ما دغدغه حضور بانوان به ورزشگاه را داشته باشیم ولی دغدغه فقر نداشته باشیم جامعه علی‌پسند نیست.

تقدم منافع ملی بر شخصی

فاضل میبدی اظهار کرد: ما اگر بخواهیم اخلاق اجتماعی در جامعه داشته باشیم که باید باشد باید منافع مردم را مقدم بداریم؛ من شخصاً به اخلاق فردی زمانی معتقدم که به اخلاق اجتماعی تبدیل شود. اخلاق اجتماعی زمانی ایجاد می‌شود که در جامعه امنیت و عدالت اجتماعی هم باشد. مهمترین بحث در تعالیم اجتماعی، اخلاق اجتماعی است، زهد و نماز و تزکیه بسیار خوب و مورد تأکید دین است ولی باید اینها به اخلاق اجتماعی تبدیل شود زیرا باعث حیات و قوام و دوام جامعه است./ ایکنا