پرویز پیران: احتمال وقوع "شورش سفید" و "شورش نان" در ایران بسیار جدی است/ جامعه ایران آینده ای برای خودش متصور نیست، ۵۰ تا ۶۰ درصد مردم به دنبال نانی هستند تا از گرسنگی نمیرند

قبل از اینکه به مفهوم ابداعی شما، «جامعه لحظه ای» بپردازیم، می خواهم بپرسم چرا همواره برای بیان مسائل، مشکلات و وقایعی که در جامعه رخ می دهد، نیازمند تعابیر و مفاهیمی هستیم تا بتوانیم آن وقایع را تئوریزه کنیم؟

تمام آدمیان، چه در زندگی عادی روزمره خود یا در زمینه کار، حرفه خویش، تخصص و تجربه ای که در هزینه کردن عمر به کف آورده اند، علایق، دلمشغولی ها و نگرانی هایشان، همواره با پرسش هایی دست به گریبان می شوند، پرسش هایی که آدمی را رها نمی کنند. این پرسش ها یا محصول مشاهده اند، مشاهده ساده روزمره، یا نتیجه دمی با خود بودن و اندیشیدن است، نتیجه برخورد مشاهده و اندیشه، یا حتی محصول نوعی الهام هستند، از هر منبعی که باشد. به دیگر سخن آدمی به جرم اندیشیدن، موجودی است پرسشگر. پرسش هایی که سر باز ایستادن ندارند. با هر پرسشی بی قراری پاسخ از راه می رسد و آدمی را رها نمی کند. پرسش هایی نیز وجود دارند که در حیطه دانش برخی، معدودی از آدمیان مطرح می شوند که بدانها پرسش «علمی» می گویند. برخی نیز به پرسنده تنها ربط ندارند، پرسش هایی هستند که به آدمیان، جمع آنان، به زندگی، به آینده و به بهروزی مردمان سرزمینی خاص، خانه مشترک، مربوط هستند. پاسخ یافتن برای این گونه پرسش ها با وظیفه و مسئولیت انسان درآمیخته اند.

این معلم به دلیل هزینه کردن جامعه برای تحصیل او، مالیاتی که اتفاقا بیشتر زحمتکشان جامعه پرداخته اند، به جامعه خود بدهکار است. از دیگر سوی اگر چیزی فراگرفته است باید به درد جامعه بخورد و گاه گرهی را از کاری فروبسته بگشاید. به قول ابرانسان تاریخ پرفراز و بیشتر فرود ایران، فردوسی نامدار، «پس ز آموختن چه سود؟». بدیهی است که هر پرسش به یاری واژگان از خلوت اندیشیدن به شلوغی جمع سرک می کشد و مطرح می گردد. این واژگان در کنار هم چارچوب یا کارپایه (Framework) مفهومی را می سازند. واژگان یا در زبان «علم» مفاهیم، وقتی با اندیشه ای درهم می آمیزند، باهم بودن آنها معنایی، حدس و گمانی، حرف و حدیثی را مطرح می سازند. این مجموعه را چارچوب یا کارپایه نظری (Theoretical Framework) گفته اند. همان طور که از اسم آن پیداست، حدس و گمان یا می تواند درست باشد، یا با چکش کاری، اصطلاحا ورز دادن (Treatment)، افزودن و کاستن، آن هم نسبی در دنیایی که همه چیز نسبی است، درست از کار درمی آید، یا با بحث و گفت وگو، مطالعه بیشتر و بررسی دقیق تر نادرست از کار درمی آید. جامعه لحظه ای شده که حدود ده سال پیش به فکر این معلم رسید نیز یک حدس نظری یا روایتی آغازین است.

متاسفانه از زمان طرح این نگاه آغازین، گفت وگویی در نگرفت، نقدی به ویژه نقدی بی رحمانه که نیاز امروز جامعه ایران است، به راه نیفتاد. زیرا هر ایده، اندیشه، حدس و گمانی باید به شکلی روش مند بررسی شود. این بررسی یا سومین موضوع مهم، کارپایه یا چارچوب روش شناختی (Methodological Framework) نام گرفته است. در دل چارچوب روش شناختی فنون گردآوری و بررسی داده ها به شکل دو دسته کلی فنون کمی و کیفی قرار دارند. البته بحث چهارم آن است که این همه حرف و حدیث در کجا مطرح می شود که موضوع متن (Context) را به میان می آورد. متن همان مکانی است، جامعه ای است، شهر یا دهی است، گروه و جمعیتی است که حدس و گمان در آن رخ می دهد. پس تاریخی دارد. از گذشته ای گذر کرده است. یعنی پنجمین بحث در کنار متن هر حرف و حدیث و گمانی خود نیز گذشته یا پیشینه ای دارد که ششمین بحث یا منابع و متون را می سازد. می دانم که بحث ما شبیه کلاس درس شد، اما اجازه دهید که این شش مبحث مطرح و تکرار شوند تا فرزندان ما را به کار آید. این معلم در تمام دوران افتان و خیزان معلمی ناتمامش همواره در هر بحث و درس و پرسشی به فرزندان تاکید می کرد و می کند که این شش نکته باید مطرح شوند. هر بحثی باید به گفت وگو (گفت وگوی مهرورزانه اما جدی و نقدمحور) و هر گفت وگویی به گفتمان (Discourse) و هر گفتمانی به راهبرد، راهکار و ساز و کار تجزیه شود و از دیگر سو به خط مشی یا سیاستی وصل گردد تا طرح و برنامه و نهایتا پروژه هایی شود و به اجرا درآید.

وقتی این معلم با موضوع «جامعه لحظه ای شده» روبه رو گشت جز مطرح کردن آن چاره ای وجود ندارد. زیرا جامعه باید از آن مطلع شود و اندیشمندان نقد کنند و برای جلوگیری از مسائلی که در صورت درست بودن این حدس و گمان می توانند منفی و به زیان جامعه باشند، طرحی نو درافکنده و به اجرا درآید. این همه رشته های دانشگاهی اگر مسیری را که مطرح شد، طی نکنند به پشیزی نمی ارزند. بدیهی است برخی رشته ها نیز صرفا دانش و فهم ما را گسترش می دهند که بنیادین و بسیار ضروری اند.

اما تئوری ها در بیشتر اوقات در سطح نظری باقی می مانند. چه زمانی یک تئوری، قابلیت آن را پیدا می کند به عمل (پراکسیس) منتهی شود؟ از نظر شما وظیفه روشنفکر در حد همین نظریه پردازی باقی می ماند، یا امکان کنشگری هم وجود دارد؟

همان گونه که در پاسخ پرسش نخست مطرح شد، ابتدا از چارچوب یا کارپایه مفهومی و بعد از چارچوب نظری یاد کردیم. اکنون بر بنیاد دگرگونی هایی که با نظریه انتقادی و پست مدرن پیش آمده، نظریه را از دو دیدگاه متفاوت تجربه گرایی که سال ها در ذهن ما حاکم بوده و بعد انتقاد پست مدرن ها به آن مطرح می کنم. به زبان ساده نظریه یا تئوری، توضیح دقیق و اندیشه شده برای مجموعه ای از مشاهدات در دنیای بیرونی است. این توضیح بر اساس روش شناسی علمی، برساخته، تنظیم و آماده ارائه شده است. یعنی در برخورد ما با جهان، یک سری گزاره ها به ذهن می رسد که این گزاره ها به هم مرتبط می شوند و بعد پیام و معنایی خلق می شود. این در چارچوب نظری طرح می گردد؛ مثلا نظریه داروین، کپلر، کوپرنیک، گالیله، مارکس، فروید، نظریه کنش متقابل نمادین، نظریه تضاد مبنا، نظریه وفاق مبنا، نظریه ساختار و کارکرد... . درواقع هر نظریه تعدادی از حقایق مشاهده شده یا متغیرهای به هم مرتبط را که فرضیه نام داده شده اند، کنار هم عرضه می دارد. البته این تعریف تجربه گرایانه است. در تعریف فرضیه هم می توان گفت، ایده یا حدسی است که درباره دو یا چند متغیر بیان می شود تا نتیجه ای را مطرح سازد، اگر نتیجه تکرار شد و معنایی واحد به دست آمد، آن را واقعیت علمی یا فکت می نامیم. پس اینجا مجموعه چند حدس است به یک تئوری تبدیل می شود و باید اینها را مدام تکرار کنیم تا روایی و پایایی، میزان روا بودن این بحث ها و پایایی و دیرپایی یا پایداری شان را بررسی کنیم. آن وقت است که می گوییم یک تئوری داریم که آماده است به دنیای عمل برود و دوباره آزمون شود و از دل آن قوانین یا اصولی که تا حدودی همه شمول هستند به دست بیاید. پس اندیشمند در هر ساحت علمی مشاهده ای انجام می دهد که به دنیای بیرونی و مشهود و روابط بین پدیده های آن جهان مشهود مربوط است. این مشاهده بعدا در قالب حدسی که فرضیه نامیده می شود بیان می گردد تا اطلاعات تکمیلی از طریق فنون مختلف گرد آید و حدس تاییدگردیده به یک قانون منجر شود. این تعریف ها تجربه گرایانه است که سال ها بر اندیشه بشر حاکمیت داشت و حتی علوم انسان (به تعبیر و برداشت این معلم و نه علوم انسانی متداول) یعنی جامعه شناسی، انواع انسان شناسی، علوم ارتباطات، علوم فرهنگی، قوم شناسی و انواع آن، اقتصاد و علوم سیاسی و حتی علوم فضایی، معماری و شهرسازی همیشه می کوشیدند که از این الگوی تجربی استفاده کنند و در رشته خودشان شبیه علوم «دقیقه، طبیعی یا فیزیکی» به نتایجی برسند.

اما با پیدایش نظریه انتقادی و بعد پست مدرنیسم بحث نسبیت مطرح شد. اینکه واقعیت یا حقیقتی در بیرون به صورت آماده و ظاهرشده در انتظار پژوهنده وجود ندارد، بلکه همه امور نسبی تلقی می شوند و تحت تاثیر مباحثی مانند قدرت، مخصوصا قدرت مندرج در تمامی امور و روابط (برداشت فوکویی از قدرت) در کنار قدرت سازمان یافته تحت تاثیر جامعه، تاریخ و فرهنگ مشروط می شوند. پس برداشت جهان شمولی از واقعیت وجود ندارد. اخلاقیات، حقیقت، ماهیت انسان، عقل و عقلانیت، زبان، پیشرفت اجتماعی، همه نسبی و مشروط هستند. نه امری در دنیای بیرونی در انتظار کشف است و نه آماده است. اینجا نقش محقق و تولیدات او یعنی برساخته ای که ارائه می دهد، مهم است. در نتیجه پای باور به میان می آید (باورهایی که از منابع گوناگون شکل گرفته و مشروط شده). ما به برداشت هایی از دنیای بیرونی و انسانی، فکری و غیره باور می آوریم ولی همیشه باید بدانیم که در معرض نقد و دگرگونی است. اینجا می رسیم به بحثی تحت عنوان «نظریه شهودی» که بر این پایه استوار است که فقط مشاهدات نیست، عقل هم هست. مگر می شود ما چیزی را از قبل اندیشه نکنیم و فقط از دنیای مادی ببینیم و اینها در ذهن ما جرقه بزند. ذهن ما که خالی نیست، با هزار قضاوت و پیشداوری درست یا نادرست پیش می رویم. اما هر محقق در زمینه ای که کار کرده، تجاربی به دست آورده، نکاتی را به کف آورده که همه را هم نسبی تلقی می کند و می تواند اثر قدرت و ایدئولوژی را هم در آنها بیان می کند، این روایتی از یک محقق است. هابرماس اضافه می کند که اگر در یک لحظه ای بین افراد متخصص در بحثی -که کارکشته اند و زحمت کشیده اند و دود چراغ خورده اند و استخوان برای این کسب دانش ترکانده اند و مثل بسیاری از افرادی دوروبر ما، حقه باز و شارلاتان نیستند- یک اجماع بین الاذهانی یا اجماع نسبی به دست بیاید، به آن روایت نسبی مورد پذیرش قرار گرفته آن هم فعلا، می گوییم. بعد با آن کار می کنیم، مطالعه می کنیم و بررسی می کنیم و به نتایجی هم می رسیم. ولی اینجا بحث هایی پیش می آید که دنیا فقط به حسیات ما که تجربه گرایان می گفتند یعنی پنج حس ختم نمی شود. حس هایی مانند الهام هم هست که البته بعضی ها قبول ندارند، ولی من قبول دارم البته به این معنا که به هر حال در زمینه هایی من کار کرده ام، یکباره در تحقیقاتم برخی مباحث با هم برخورد می کنند و سنتزی به دست می آید. این یک مقداری شهودی (intuitive) است و طبیعی هم هست که امروزه قابل قبول باشد.

درباره اینکه چرا همیشه بحث در تئوری می ماند، به نظرم در ایران اولین مشکل ضعف نظریه است. حتی در رشته هایی که متکی به نظریه هستند مانند جامعه شناسی، وقتی صحبت از نظریه می شود تاریخ نظریه های غربی را می خوانند. شما نگاه کنید در مورد جامعه ایران چند نظریه وجود دارد؛ به جز نظریه «راهبرد و سیاست سرزمینی» که دانشجویان عزیزم در دانشکده معماری و شهرسازی شهید بهشتی و علامه طباطبایی متون مربوط به زندگی، شهر و متون تاریخی مرتبط با آن را تحلیل محتوا کردند، بقیه آنها هیچ کدام مربوط به جامعه ایران نیست، در جوامع دیگری و کسانی دیگر برای آن جوامع، مطرح کرده اند و به ایران تعمیم داده اند؛ مثل نظریه «دوره بندی تاریخ اروپای غربی قاره ای» که همه جوامع از کمون اولیه می روند به سمت برده داری، از برده داری به فئودالی و از فئودالی به سرمایه داری، و حالا اینجا مارکس سوال می کند که اولا منطق این تغییر چیست، که به تضاد و تناقض می رسد و بعد تضاد طبقاتی، و می گوید حالا که این طور است آیا سرمایه داری هم از این تناقضات و تضادها دارد، که می گوید بله و پیش بینی می کند که گذار سوسیالیستی می شود و انقلابات پرولتاریایی تا به مرحله آخر بشریت یعنی کمونیسم می رسد. به هر حال الان این نظریه بسیار نقد شده، ولی هنوز نظریه قدرتمندی است.

خیلی ها این نظریه را در مورد ایران هم به کار بردند. آقای فرهاد نعمانی کتابی عالی در مورد فئودالیسم در ایران («تکامل فئودالیسم در ایران») نوشت. خانم لمبتون هم درباره فئودالیسم با پسوند بوروکراتیک کار کرده است. یا کارهای ارزنده ای که استاد عزیز، آقای کاتوزیان در قالب پاتریمونیالیسم انجام داده اند و مفاهیم جالبی و جدیدی مانند «جامعه کوتاه مدت» را معرفی کرده اند، ولی به شیوه تولید آسیایی، پاتریمونیالیسم، یا دوره بندی تاریخ اروپای غربی قاره ای معتقد است. استاد نازنین و فرهیخته ، دکتر احمد اشرف از ترکیب نظریه ها در مورد ایران یاد کرده اند، ولی اینها قابل تعمیم به جامعه ایران نیست. عناصری از اینها به ما کمک می کند که بینشی پیدا کنیم فراتر از چیزی که الان فکر می کنیم و برویم به دنبال اینکه این بینش را توسعه دهیم. مثلا عناصری از پاتریمونیالیسم یا شیوه تولید آسیایی، ولی وقتی در تاریخ ایران -که باید آن را شخم بزنیم و چیز چندانی از آن نمی دانیم- غور و بررسی می کنیم، می بینیم آن پیش زمینه ها و شرایطی که در مورد این نظریه ها می گویند در جامعه ایرانی فراهم نبوده است. ما نمی توانیم به جامعه پشت کنیم و نظریه بدهیم. پس اولین ایراد ما در اینجاست. دومین ایراد این است که از نظر تاریخی، انسان ایرانی هرگز مسئول نبوده و بی مسئولیت هر چیزی را می تواند بگوید، الان مسئولین هرچه دلشان بخواهد می گویند، در تاریخ هم همین طور بوده و کسی یقه شان را نمی گیرد که این حرفی که می زنید مستنداتش کجاست.

ولی رابطه دیالکتیکی جدایی ناپذیر نظریه و عمل یا پراکسیس دگرگون ساز آگاهانه، اصلا در دنیای ما مطرح نبوده و موضوعیت ندارد. زیرا بسیاری از متغیرها در جای دیگری مطرح یا مشروط می شوند. تئوری هایی مطرح می شود، از نظر تاریخی هم در ه ای بین حرف و عمل مان وجود داشته است، چون اجازه عمل بر اساس تفکرمان را در طول تاریخ نداشتیم. پس این ضعف الان است و بعد هم منجر شده به نظریه ستیزی. دوستانی که در علوم فضایی مانند شهرسازی، برنامه ریزی شهری و روستایی و معماری کار می کنند یا دیگر متخصصان، بارها با این سوال مواجه بودند که آقای مهندس یا آقای دکتر نظریه نگو، اینها مربوط به کلاس دیپلم به بالاست، به ما یک نسخه بده! خب بدون نظریه چطور نسخه بدهد؟ اگر نظریه نباشد عمل معنی ندارد، بر چه پایه ای عمل کند. این است که می شود روزمرگی و واکنش هایی که جامعه روزمره و لحظه ای شده ما بروز می دهد.

بحث دیگری که مطرح می شود و گفتم هر معلمی باید پیش از هر چیز در هر رشته ای از آنها بگویید، مسئله کارپایه ای یا چارچوب روش شناختی است که در چارچوب روش شناختی، سه روش مهم داریم. روش توصیفی که بیان می کند چه هست، چه مشاهده می شود و از مشاهدات هم می تواند فراتر برود، اما آنچه را که هست بیان می کند. یک روش تحلیلی هم هست که تحلیل می کند چه رابطه ای بین اینهاست، شروطشان چیست، آنچه اینها را مشروط می کند کدام است، تسریع کننده و کاهنده و ممانعت کننده کدام است و بعد روش ارزش یابانه. بقیه مطالبی که به نام روش مطرح می شود همان گونه که پیش تر اشاره شد در بحث چارچوب روش شناختی، تکنیک ها یا فنون گردآوری اطلاعات است که آن هم به دو قسمت تقسیم می شود: فنون کمی و کیفی که یاد شد. الان گرایش جامعه در دنیا به سمت فنون کیفی است، چون می خواهند از این پوزیتیویسیم یا تجربه گرایی فاصله بگیرند که سال ها بر ذهن بشر حاکمیت داشته است. در اواخر دهه 1970 میلادی بحث triangulation مطرح شد؛ یعنی حداقل استفاده از سه فن گردآوری اطلاعات و نتیجه را با هم مقایسه کردن که بتوانیم پدیده را بهتر بفهمیم. همان گونه که یاد شد مبحث بعدی context یا متن، زمینه است؛ یعنی در چه متنی این حرف ها زده می شود. این ایراد بزرگ دیگر جامعه ایران است که در بحث مواجهه ما با مدرنیته مطرح می شود. ما اصلا کانتکس را رها کردیم، چون یکی از عناصر مهم کانتکس، تاریخی بودن است که مندرج در جامعه و زندگی مردم ما و ریشه های ما است. اما این ریشه ها با مدرنیته نفهمیده نسنجیده، و از همه بدتر با احساس حقارت در مقابلش داشتن، تقلیل دادن همه چیز و کنار گذاشتن هر چیزی که مربوط به سنت، تاریخ و فرهنگ ما بوده، همراه گشته و طبیعی است که به جایی نمی رسد. ما با تقلید انواع کارها و برنامه ریزی ها را انجام دادیم، اما عاقبتش را ببینید، به چه نابودی در محیط زیست رسیدیم، یا به چه وضعیتی در جامعه رسیدیم. اینجاست که واقعا جای خالی کسانی که تخصصی دارند احساس می شود. از اول انقلاب اسلامی متاسفانه این دوگانه تخصص و تعهد مطرح شد، نمی گوییم نباید تعهد باشد، هر متخصصی باید تعهد داشته باشد، اما تعهدی که از یک دید معین تعریف شده باشد که نیست، من باید شرافتمند باشم، مثل هر انسان دیگری حقیقت دوست باشم، باید پندار، گفتار و کردارم درست باشد، به حقوق دیگران تجاوز نکنم، باید آزاد باشم فکر کنم، اما آزادی من مشروط است که مخل زندگی مردم نباشد. این متخصص کنار گذاشته شده و طبیعی است که سطح دیالکتیک نظر و عمل نحیف و مرتب نحیف تر می شود. اصلا نظریه را از عمل یا پراکسیس نمی توانیم جدا کنیم. اینها دو بال یک دیالکتیک و سنتز هستند. اما متاسفانه این طور بوده اما خوشبختانه الان جوانان و فرزندان ما دنبال این بحث ها رفتند و خیلی هم موفق بودند بحث های جدیدی مطرح شده، پارادایم های جدیدی به ظهور رسیده است.

بحث بعدی این است که باید ببینیم در این بحث ها کاستی ها، نقاط قوت، موانع، تسهیل کننده ها کدام است، یا مهم ترین صورت مسئله های ما چیست. مثلا الان یک نفر می گوید مسئله طرح جامع آب و فاضلاب در ایران راهبردی ترین مسئله است. من بارها این را در بحث ها گفته ام، مگر من متخصص آب هستم، ولی من از سالی که درسم تمام شد و به ایران برگشتم و تا به حال هم همین جا ماندم و آرزو دارم همین جا به گور بروم، بارها در نوشته هایم تاکید کرده ام و کسی توجه نکرده است. بارها طرح جامع آب و فاضلاب را مطرح کردم و از طرف دیگر گفتم هر حکومتی در جامعه ایران به آب توجه کرده، آثار ماندنی بر جا گذاشته، بنیانی تر زندگی کرده، به جامعه امنیت داده است و... این بحث ها مجموعه ای را درست می کند که ما می گوییم قالب علمی، منتها علم به معنای یک زبان محدود نسبی مشترکی در بین افرادی که در زمینه های مختلف با هم در یک اجتماع معین زندگی و کار می کنند.

بنا بر تعریف شما «جامعه لحظه ای»، یک چارچوب نظری دارد. به قول فیلم نامه نویسان، چکیده یا دوخطی این چارچوب نظری چیست؟ منظورم از این پرسش این است که تعریف مختصری از ایده «جامعه لحظه ای» به دست دهید تا به نتیجه برسیم که نظریه شما دارای انسجام ساختاری است یا نه؟ مختصات جامعه لحظه ای چیست و حدود و ثغور آن را چگونه تعیین می کنید؟

اجازه دهید پیش از پرداختن به «جامعه لحظه ای شده» زمینه جرقه زدن این مفهوم در ذهنم را برایتان بیان کنم. وقتی زلزله بم رخ داد، من درگیر این اتفاق شدم. همان ابتدا تعدادی از بچه های دانشکده معماری و علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی به بم رفتند و من هم به آنها پیوستم و کارهایی برای کمک کردیم. خیلی زود من به عنوان مدیر پروژه کنفرانس جهانی وزیران خارجه که قرار بود در ژنو یا رم تشکیل شود، انتخاب شدم. چند ماه روی این پروژه کار کردیم اما به دلایلی از طرف دولت ایران منتفی شد. بعد از آن، برنامه عمران سازمان ملل متحد (UNDP) از من خواست طرح ناحیه محور (Area Based Development) روستاهای اطراف بم را بنویسم که من انجام دادم. دو سال و نیم که از این ماجرا گذشته بود، آکادمی سوئیس که من عضو هیئت مدیره علمی اش هستم و از اول زلزله در بم حضور داشت و کارهای بسیار جدی کرد از جمله یک سوله برای ورزش ساخت و چند پروژه اجرا کرد، به همراه سازمان جهانی بهداشت و دانشگاه علوم پزشکی کرمان، با هم تفاهم نامه نوشتند و من طراح و مدیر پروژه مطالعاتی شدم تحت عنوان «سلامت روانی مردم بم در اثر زلزله». بر پایه این تجربه ها و خاطراتی که از هفت سالگی خیلی نزدیک با زلزله داشتم و درسی که در دانشکده معماری در مورد بلایای جمعی سال هاست تدریس می کنم، متوجه شدم وقتی زلزله یا هر سانحه یا مصیبت مرگباری، بدآمدی اتفاق می افتد، جامعه برای مدتی آینده اش را از دست می دهد، چون خانه اش خراب شده، کارش تعطیل شده، مغازه اش تخریب شده، تکلیفش معلوم نیست و الان اصلا برایش آینده مهم نیست، باید مرده هایش را خاک کند و سرپناه موقت بگیرد، پس احساس بی آیندگی دست می دهد. وقتی شاخص های مختلف جامعه ایران را نگاه کردم و آمارهای دستگاه های دولتی و مطالب روزنامه ها را دیدم، در سال 94 به ایده «جامعه لحظه ای شده» رسیدم و مدتی بعد در جلسه عمومی این بحث را مطرح کردم که آیا جامعه لحظه ای شده است. این تنها پرسشی است که دولت و جامعه راجع به آن باید خیلی جدی بررسی و پژوهش کنند. وظیفه علوم انسان همین است. پرسش های دیگری باید پرسید که اکثرا در سطح نظری است.

در یک جامعه مفروض اگر حدود50 تا 60 درصد زیر خط فقر باشند، دغدغه این بخش از مردم تنها این است که نانی پیدا کنند تا از گرسنگی نمیرند. خوب اینها چه آینده ای برای خودشان تصور می کنند؟ یا در هر جامعه مفروض، نرخ بالای بیکاری را ببینید، یا در جامعه ای مفروض که همه آرزو دارند دو اتاق از خودشان داشته باشند، چون بزرگ ترین رقم سبد هزینه های خانوار در اکثر جوامع مسئله مسکن است، پس در چنین جوامعی اگر بتوانم این هزینه را با داشتن سرپناه حذف کنم بسیار مهم است. اما می بینید این افراد دیگر آرزوی خانه دار شدن ندارند چون هرچه پس انداز کنند قیمت مسکن از پس اندازشان بیشتر می شود. در خیابان گردی ها و تحقیقات ما این آمار وجود دارد اما در ایران متاسفانه کسی به این داده ها گوش نمی کند، هر کسی ساز خودش را می سازد. دانشگاه ها که اصلا به این موضوعات نمی پردازند.

بگذریم از بودجه های تحقیقاتی که چطور مصرف می شود و به چه کسانی تعلق می گیرد. البته نمی خواهم این وضعیت را تعمیم بدهم، فرهیختگانی هم هستند که کار جدی می کنند، اما جریان مسلط به این سمت می رود. ما سال 82 روی صد نفر تحقیق کردیم. این صد نفر کسانی بودند که از شمال شهر به جنوب شهر غلتیده بودند (اصطلاحی که برخی از آن عزیزان بیان کردند) و در آستانه رفتن به شهرستان های دورافتاده یا آلونک نشینی بودند. ما بررسی کردیم و دیدیم با افزایش دائمی رهن و اجاره، آدم ها مدام به سمت پایین غلتیده اند و الان به جایی رسیده اند که دیگر نمی توانند سرپناهی داشته باشند. بر پایه تفاوت و گروه بندی نمونه برای آنها تعبیری درست کردم تحت عنوان «اسکان نایابان» که دو دسته بودند: «اسکان نایابان حیثیتی» یعنی افراد تحصیل کرده که مقام بالایی دارند و شریف زندگی کردند و حالا به آلونک نشینی رسیده بودند یا باید به شهرستان های دور می رفتند که در خانواده اختلاف پیش آمده و شرایط بسیار دردناکی بود. گروه بزرگ تر، «اسکان نایابان شرایطی» هستند یعنی با بالا رفتن تورم و هزینه رهن و اجاره دیگر نمی توانند خانه ای پیدا کنند. در آن تحقیق گفتیم که مسئولان باید توجه کنند اسکان نایابی در راه است، حالا دغدغه اجتماعات مسکن خودساخته داریم که به غلطی فاحش و دردناک به آن «حاشیه نشینی» می گویند و از 1976 محققان بین المللی گفتند این مفهوم را نگویید زیرا نه تنها نادرست است، به مردم توهین هم می شود و موجب رنجش آنهاست، اما در ایران کسی به این نکات توجه ندارد. همه به کار می برند. خب علی رغم آن پیش بینی و هشدار الان شاهد گورخوابی، اتوبوس خوابی، پشت بام خوابی، خوابیدن در ساختمان های ناتمام که باید شش صبح خارج شوند، هستیم و انواع و اقسام تصمیمات عجیب که زن و شوهر هرکدام به منزل پدرشان بروند و اثاثشان را جای دیگری بگذارند، رفتن به شهرستان و روستاهای دورتر. چندی پیش یکی از محققان برجسته با من تماس گرفت و گفت ظاهرا زن و شوهر تحصیل کرده ای که دنبال خانه بودند، آخرش به این نتیجه رسیده اند که در یکی از گاوداری ها تعطیل شده زندگی کنند. صاحب گاوداری آغل ها را دیوار کشیده و اتاق ساخته و خانواده ها با ماهی یک میلیون تومان این اتاق ها را اجاره کرده اند. عجیب این است که اتاق ها در ندارند و به جای در، پرده گذاشته اند و دو دستشویی مشترک هم تعبیه شده. اینها به آینده چه نگاهی دارند؟ هزینه فرهنگی که مطلقا ندارند، اوقات فراغت که هیچ مگر گاهی در پارکی پتو بیندازند بنشینند و به سختی ساندویچی بخورند. اینها از نظر روحی و حس به آینده چه شرایطی دارند؟ بعد گفته های مسئولان را ببینید که می گویند استراتژی محیط زیست نداریم و نتوانستیم مسکن همگانی را فراهم کنیم و بعد تاکید کارشناسان به اینکه ما داریم خلق الساعه تصمیم می گیریم. نمونه اش را خود شما در روزنامه «شرق» از قول سفیر سابق ایران در ترکیه چاپ کردید که ما در دیپلماسی چه شرایطی داریم. نکته مهم این است که وقتی حکومتی متغیرهای مختلفی را خودش ایجاد می کند که برخی از این متغیرها در حیطه کنترلش نیست، مجبور است روزمره تصمیم بگیرد. یعنی آن متغیرها مثلا کشورهای خارجی، دشمنان یا هرکسی که دنبال منافع خودش است، عمل می کنند. الان دوست و دشمن هم معنی ندارد و هیچ رابطه دوستانه و استراتژیک و راهبردی نیست، چون فقط باید سر هم کلاه بگذارند. برخی کشورها حتی دیگر مستعمره هم نیستند، برده شده اند که این مایه تاسف است. از طرف دیگر، سرمایه اجتماعی یعنی اعتماد به دستگاه های دولتی به شدت تنزل داشته است که تحقیقات مفصلی در این زمینه هست. اخلاق سست و به شدت دچار تشتت شده و بی اخلاقی گسترش پیدا کرده، آسیب های اجتماعی به ویژه شورش سفید بسیار جدی است. احتمال شورش نان در جامعه هست. اینها مواردی است که باید مطالعه شود. وقتی اینها را کنار هم بگذاریم می رسیم به اینکه جامعه ای در حال لحظه ای شدن است، یعنی امروز را به فردا بگذارند، از این ستون به آن ستون فرج است. این موضوع مخاطرات جدی پیش می آورد. نگاه کنید الان طبیعت ایران به شدت در معرض تهدید است، کدام برنامه را داریم؟ جلساتی برگزار شده و حرف های خوبی گفته شده، تصمیماتی گرفته شده، اما در زمینه اجرائی کاری جدی هنوز دیده نمی شود. برای ریزگردها چه کردند؟ در سطح منطقه ای چه اقدام جمعی صورت گرفته است؟ آیا روند تخریب محیط متوقف شده؟ خیر. اینجاست که به توجیه جامعه لحظه ای شدن می رسیم. اینها هشدار است. من کنشگر سیاسی نیستم، من کنشگر اجتماعی هستم و سعی کرده ام معلم و محققی متعهد باشم. اینها درجه ای است که پزشک در دهان بیمار می گذارد. اینها درجه هایی است که ما در دهان جامعه گذاشتیم. نهادهای پژوهشی باید پولی را که دارند صرف کار جدی کنند و رانت و زدو بند را باید متوقف کرد. الان خود مسئولان دائما از فساد و ناکارآمدی صحبت می کنند. اینها را که کنار هم بگذاریم، به جامعه لحظه ای شده می رسیم.

نمی دانم تا چه میزان تعابیر «جامعه لحظه ای شده»، «جامعه کوتاه مدت» یا «جامعه کلنگی» از محمدعلی همایون کاتوزیان توان دربرگیری جامعه متنوع و متکثر ایران را دارد. در بحث قبلی از مشکلات و مصائب جامعه ازجمله بی کاری، بی خانمانی یعنی دشواری تهیه مسکن در هر شکلی، خط فقر و طبقاتی که زیر خط فقر هستند و فساد نام بردید. شما تلاش می کنید همه مصائب را با تعبیر «جامعه لحظه ای شده» کدگذاری کنید. البته درست تر این است که بگوییم باور دارید این شرایط منجر به لحظه ای شدن جامعه می شود. این کدگذاری جنبه های دیگری از عارضه جامعه را ندیده می گیرد و از سوی دیگر برخی آداب ورسوم، عادات و فرهنگ جامعه ایران را دربر نمی گیرد. برای نمونه در جامعه ما همواره «دم را غنیمت شمردن» یک خصلت فردی بوده است که ریشه های تاریخی و فرهنگی و ریشه های جدی در شعر و عرفان دارد، در اشعار شاعرانی همچون مولوی و خیام. بگذریم، خود شما استاد این مباحث هستید. می خواهم بگویم اگر تعابیری از این دست را به عنوان یک کلان روایت بپذیریم و آن را به جامعه تعمیم بدهیم، با تعمیم این تعابیر به جامعه تضادها و تناقضات و تعارضات جامعه ایران را نادیده می گیریم و نتیجه آنکه در این میان جایگاه و تضادهای طبقاتی از بین می رود. آیا مفهوم «جامعه لحظه ای شده» قابلیت دربرگیری همه مسائل جامعه ایران را دارد؟

بحث بسیار ارزشمند و مهم آقای محمدعلی همایون کاتوزیان تحت عنوان «جامعه کوتاه مدت» که می گوید در جامعه کوتاه مدت جامعه کلنگی می شود، ربطی به «جامعه لحظه ای» ندارد. ایشان می گوید در جامعه ایران، تهاجم های دائمی باعث می شود دگرگونی ها در کوتاه مدت رخ دهد و دائما دچار انقطاع است و پایدار نمی شود. دوباره شروع و قطع می شود. پس رشته ای از دوره های «فترات» را در تاریخمان داریم. من در تحلیل محتوای منابع متون که با دانشجویان عزیز انجام دادیم و در بحث جامعه لحظه ای، مطرح کردم که جامعه ایران به تعبیر بیهقی در تاریخ بی نظیر خودش، با دوره های «فترات» همراه است. برای مثال سلطان محمود که می میرد، محمد را جانشین خودش کرده، ولی مسعود قبول نمی کند و وقتی اینها درگیر می شوند، تمام قدرتمندانی که طرفدار داشتند در جای جای محدوده ایران آن زمان به پا می خیزند و خودشان را شاه و حاکم معرفی می کنند. 38 سال طول می کشد تا مسعود، منطقه به منطقه سرکوب می کند و سرزمینی را که تحت حاکمیت پدرش بوده، به دست می آورد. این دوره های فترات همیشه در جامعه ایران بوده که این باعث انقطاع می شود. حتی مرحوم دکتر امیرحسین آریانپور بر پایه دیدگاه آگ برن و نیم کوف از پس افتادگی فرهنگی در جامعه یاد می کرد و البته ایشان از یک بعد دیگر می گفت نیروهای مهاجم از نظر فرهنگی و زندگی جمعی عقب تر از ایران بودند و وقتی ایران را می گرفتند ایران را مقداری به عقب برمی گرداندند. بعد جامعه امنیت پیدا می کرد و جلو می رفت تا یک گروه دیگر تهاجم کند و دوباره موجب پسرفت شود. این بحث ربطی به جامعه لحظه ای ندارد، گرچه ممکن است دوره فترات با لحظه ای شدن همراه باشد. یا این نوع اتفاقات کوتاه مدت کلنگی می تواند مقدمه لحظه ای شدن جامعه باشد.

اما نکته ای که در مورد فرهنگ ایران و «این نیز بگذرد» گفتید، بحثش کاملا متفاوت است. در تقسیم بندی که من کرده ام، ما دو جور عرفان داریم: عرفان پویا و عرفان ایستا. بعد از حمله مغول، عرفان ایستا بسیار رشد کرده و اندیشمندان بسیاری که انتقاد می کنند و عرفان را باعث عقب ماندگی ایران می دانند مثل مرحوم کسروی و دیگران، توجهشان به آن عرفان ایستاست که می گوید این نیز می گذرد، دم غنیمت است، رها کن، مسئله ای نیست، دو روز عمر است، که این اثر منفی می تواند داشته باشد، ولی خود این هم نوعی مکانیسم دفاعی یا انطباق و بقا بوده؛ به این معنا که جامعه سرکوب شده، کشتار جدی اتفاق افتاده و نهادهایش به هم ریخته، و برای اینکه این جامعه سرپا بماند این نوع گرایش ها سعی می کرده کاری کند تا افراد با جامعه کنار بیایند و بپذیرند، که خوب جنبه های منفی بسیاری دارد. از طرف دیگر، ممکن است در جامعه ای بگویند در حال زندگی کنید تا اضطراب آینده، و درد و رنج گذشته، زندگی و اندیشه فرد را از هم نپاشد، که این رویکرد بسیار مثبت است. الان تمام بحث هایی که به مهندسی درون و بازسازی شخصیت مربوط می شود، همه اشاره می کنند که به مغزتان دهنه بزنید و اجازه ندهید افکار بی خودی به ذهنتان بیاید، اجازه ندهید گذشته روی مغزتان سنگینی کند و مانع شادی و رشد و تعالی و کار و تلاش شود، آینده هم که نیامده با توهم قاطی نکنید. این بحث ها همیشه در جوامع مختلف وجود داشته و در جامعه ایران هم در عرفان پویا و ایستا مطرح بوده است. این ربطی به جامعه لحظه ای ندارد. «جامعه لحظه ای» یک مفهوم یا برساخته ای است که می گوید اگر جامعه با موانع و مشکلات روبه رو شود و شاخص های مختلف نشان دهد که بخش عمده ای از جامعه قادر به ترسیم آینده برای خودشان نیستند و رسیدن به آمالی که در آینده خود تعریف کردند، محال شده باشد و از طرف دیگر دولت هم دچار روزمرگی شده باشد و قادر نباشد این مشکلات را حل کند، سرمایه اجتماعی به حداقل تنزل کرده باشد، اعتماد بین گروهی، بین افراد، اعتماد به نهادها و سیستم ها و سازمان ها تقلیل پیدا کند و به حداقل برسد، جامعه لحظه ای می شود که آماده مسائل مختلف می شود. جالب است بدانید در بحثی که من درباره جامعه لحظه ای دارم، از یک بلوغ جمعی هم صحبت می کنم.

یعنی می گویم در شرایطی که جامعه دارد لحظه ای می شود یک بلوغ جمعی وجود دارد و آن این است که جامعه از روشنفکران و متفکرانش جلوتر حرکت می کند. چرا که جامعه لحظه ای شده یا در حال لحظه ای شدن، آماده مهندسی می شود. درواقع جامعه بهشتی می شود که دولت های مختلف در آن دخالت کنند، مملو از جاسوس ها برای جمع آوری اطلاعات شود و این باعث می شود مهندسی در آن راه پیدا کند ولی در ایران ثابت شده که مردم خیلی جالب بدون هیچ هماهنگی بین خودشان به این علائم تشخیص شناسانه که برای مهندسی جامعه مشاهده می شود، توجهی نمی کنند و بلوغی در جامعه شکل می گیرد که این بلوغ اجتماعی زمینه را آماده می کند برای دگرگونی های جدی و خروج از جامعه لحظه ای شده که البته این بحث نیازمند تحلیل بسیار زیادی است در زمینه حرکت های دسته جمعی، فاصله گرفتن از حرکات مخرب شورشی و گرایش به جنبش های اجتماعی و خشونت گریز و تغییرات و دگرگونی های بنیانی اجتماعی.

فرایند شکل گیری جامعه لحظه ای در ذهن محقق خودش فرایندی دیالکتیکی است بین جنبه های مشهود و متغیرهای مختلفی که آمار و اطلاعات داریم و یک برداشت شهودی که بر پایه سال ها تجربه زندگی در جامعه به دست می آید و ترکیب اینها، دیالکتیکی بین این دو وجه مفهومی را خلق می کند مفهوم برساخته ای که چیزی قطعی تلقی نمی شود بلکه اینها ابزار شروع گفت وگو است برای تبدیل گفت وگو به گفتمان یا دیسکور و بعد برای شناختن راهبردها، راهکارها، مکانیسم ها و سازوکارها و پیوند این برداشت های نظری به Policy یا خط مشی، سیاست و از دل سیاست رسیدن به طرح ها، و بعد طرح ها به برنامه ها تقسیم شوند و در دل برنامه ها پروژه ها تدوین شوند و وظایف هر پروژه دیده شود و هر وظیفه خرد شود به فعالیت ها، یعنی از همه جهت برسیم به عمل و آن بحث عمل یا پراکسیس یا عمل دگرگون ساز آگاهانه با تلاش برای فرارفتن شکل بگیرد. اینجاست که تناقضات جامعه اتفاقا در جامعه لحظه ای به اوج خودش می رسد و جامعه چندقطبی می شود. همان طور که من در بحث های دیگر اشاره کردم، 84 متغیر را در مورد سطح کلان، سطح میانه و سطح خرد جامعه لحظه ای شناسایی کردیم. مثلا در لحظاتی نگاه ها وارونه می شود، از طرف دیگر ارتباطات قطع می شود و یک گروه کوچکی بین خودشان سخن می گویند و تحلیل هایی که می کنند یا مسائلی که می گویند، بیشتر جنبه مداهنه و راضی کردن افراد خاصی به نظر می رسد که همه اینها به زیان جامعه است. بحث جامعه لحظه ای شده هشدار است که اگر جامعه ای لحظه ای شود و به سوی لحظه ای شدن برود، مشکلات و مسائل جدی در آینده پیش می آید. اینجاست که هر آن کس که به فکر جامعه خویش است باید به پا خیزد، عزم ملی به راه افتد، برنامه حداقلی با همبستگی همگانی بر پایه یک شرط، شایسته سالاری، تدوین و به اجرا درآید و مسائل حاد و فوری مدیریت گشته، جامعه با وفاق همگانی راه را برای دگرگونی مردم محور مشارکت بنیاد هموار ساخته و جامعه لحظه ای را متوقف کنند تا جامعه به حالت عادی برگردد.

بااینکه مفهوم «جامعه لحظه ای شده» با «جامعه کوتاه مدت» یا «کلنگی» همپوشانی ندارد، دست بر قضا جامعه کوتاه مدت مقدمه جامعه لحظه ای شده است. اما پرسش من ناظر بر این موضوع است که هر دو این ایده ها یک کلان روایت اند که می خواهند مسائل جامعه ایران را با یک تعبیر فیصله دهند. آقای کاتوزیان با نگاه تاریخی، تطبیقی و انتقادی به جامعه کوتاه مدت می رسد و شما به عنوان جامعه شناس با نگاه انتقادی به وضع موجود به مفهوم جامعه لحظه ای شده می رسید. اینک پرسش من این است که آیا تمام تناقضات جامعه ایران را می توان در یک کلان روایت گنجاند؟ دیگر اینکه شما در جایی می گویید من سیاسی نیستم و یک کارشناس مسائل اجتماعی هستم، در حالی که در جامعه ایران امر اجتماعی خواسته یا ناخواسته به امر سیاسی می انجامد. و پرسش آخر اینکه چگونه در جامعه لحظه ای که مردم در آن هیچ چشم اندازی ندارند، امکان دارد از روشنفکران خود پیشی بگیرند؟

درواقع برای پاسخ به این سوال باید به یک نکته توجه کنیم؛ تحولاتی که از دهه1970 میلادی آغاز شد دگرگونی های عمده ای بود که با نقد بسیار جدی در زمینه های مختلف ازجمله علوم انسان نه علوم انسانی همراه بود. درست است که برخی از بحث های قبلی همچنان ادامه پیدا کرده و از وجوهی به کار برده شد، ولی چند نکته پیش آمد که از این نظر باید به آن توجه کنیم. این بحث های جدید دو گروه عمده بودند، بحث هایی که بر پایه بحث های قبلی شکل گرفته اند؛ مثلا بحث structuration که از ساخت مندشدن، از بحث کنش در مقابل ساختار شکل گرفت و تازه خود این ساختاگرایی به فراساختارگرایی منجر شد. ولی برخی بحث های جدیدی هم بودند مثلا پست مدرنیته در مقابل مدرنیته (فراامروزین در مقابل امروزین)، یا بحث مهم Globalization یا جهانی سازی. این تحولات در تمامی زمینه ها مشهود است ازجمله تغییرات یا علوم انسان. فراساختارگرایی، درواقع از کارهای ساختارگرایان نشئت گرفت و تغییراتی که در بحث زبان و ماهیت زبان مطرح شد از آن جمله اند. در حقیقت کوشیدند به بحث های پست مدرنیسم و نقد آنها که دانش مطلق را زیر سوال بردند، پاسخ دهند. اینجا چند نکته را باید بگوییم که دچار اشتباه نشویم، چون اگر مفاهیمی مثل مفهوم «کلان روایت» را درست در جای خودش به کار نبریم، علوم انسان را با بن بست روبه رو می کند، گویی دیگر نباید تحقیقی انجام شود. تاکید می کنم که خیلی از مباحث پست مدرنیسم در سطح نقد بسیار ارزشمند است، چون پست مدرنیسم نسبت به جسدکردن نگاه تئوریک، نگاه نظریه ای، و مطلق دانستن علم و بعد تاکید بر علوم تجربی و تقلید از علوم تجربی در علوم انسان، پرسش های اساسی مطرح و نقدهای جانداری آن هم بجا ارائه کرد. اما همین نقدها فراامروزین یا پست مدرنیسم را از ارائه مدل ناتوان می کند، چون اگر مدلی ارائه دهند خود نیز محکوم به همان نقدی می شوند که درباره کلان روایت ها بیان شده است. اما نقدی که پیش آمد و در دوران مدرنیته قبول عام یافت و دانش حسی را بر صدر نشاند، به قرن 12 بازمی گردد و علیه محدودیت های نگرش کلیسا بود. جالب آنکه دو کشیش فرانسیسکن به نام های راجر بیکن و ویلیام آکام این جرقه را زدند و به جدا کردن اپیستمولوژی از آنتالوژی مربوط می شد که به مجاز دانستن کار تجربی منجر شد. هوشمندانه مطرح کردند که کارهای روزمره تجربی پیش پا افتاده است و اندیشمندان تجربه گرا وارد بحث های کلیسا و خداشناسی نمی شوند. ولی در زمینه امور تجربی می توانیم نظر خودمان را داشته باشیم. به این ترتیب، زمینه نقد باز شد و جلو آمد که به هر حال نتیجه اش حاکمیت تجربه گرایی است که این وضع را پیش آورد و گویی دانش ما خلاصه می شد در دانش حسی ما و پیشرفت های چشمگیری هم شد، کشفیات و اختراعات پشت سر هم، سرمایه داری دواسبه می تاخت، تا دوران بحران های سرمایه داری و مشکلاتی که طی سال های مختلف شکل گرفت و تغییرات در علوم فیزیکی، طبیعی، علومی که فکر می کردند دانش مطلق در آنها به کف آمده، باعث تردیدهایی گشت زیرا محدودیت ها عیان شد، پارادایم نسبی گرایی از راه رسید و مطرح شد، بر بنیاد اینکه همه چیز نسبی است. نگاه به علم تغییر کرد و علم یک نوع زبان با محدودیت های خودش تلقی شد. بحث نظریه های شهودی و محدودیت های علم به میان آمد و اینها باعث شد نگاه جدیدی مطرح شود. اینجا بود که در قالب پست مدرنیته، یک سری بحث هایی مطرح شد که نقد کلان روایت ها هم در این چارچوب است. ما باید توجه کنیم که دانش، مشروط به قدرت و ایدئولوژی است. اینها باعث می شوند فکری که دانش را امری خنثی و در جهت کشف و رسیدن به معرفت مطلق است، درست نیست، بلکه نظام قدرت و نظام ایدئولوژی، ساختار زبانی، هم دخیل اند. مثلا آقای ویتگنشتاین بازی های زبانی را مطرح کرد و تردیدهایی ایجاد شد و به این یافته منجر که کلان روایت، برای تحلیل جامعه کامل نیستند و مشروط کننده ها و مباحثی در میان هستند که بحث استعمار، نقد قدرت، طبیعت و... وقتی قدرت هست، مسئله استثمار مطرح شود. وقتی منطق سرمایه داری جلو می رود، نابودی طبیعت، تضاد سرمایه و طبیعت مطرح می شود. نگاه فوکویی به قدرت مطرح می شود و اینجاست که بحث کلان روایت ها به این صورت مطرح می شود که گویی در پس کلان روایت ها نکات دیگری مخفی است که نگاه ما در دید تجربه گرایی از درک و مشاهده آنها غفلت کرده است. لیوتار، متفکر و فیلسوف فرانسوی در سال 1979 بحثی را در کتاب معروفش به نام «شرط پست مدرن» مطرح کرد که نقد کلان روایت ها، بزرگ ترین دستاورد پست مدرنیسم است و اینجا اشاره کرد اصلا مدرنیته بر پایه کلان روایت ها متکی است و وقتی این را نقد کنیم دیدگاه مدرنیته از جهات مختلفی ضعف های خودش را برملا می کند. اما چرا می توانیم بگوییم «جامعه لحظه ای» به عنوان یک روایت جامع تحلیل کننده برای یک تجربه تاریخی یا دانش مشخصی به کار نمی رود. اتفاقا مفهوم «جامعه لحظه ای» برآمده از نقد شرایطی است که جوامع در سایه تحولاتی مثل جهانی سازی، سرمایه داری قمارخانه ای و انعکاس نیمه تمام و پرمخاطره آن در کشورهای جهان سوم یا در سرمایه داری قمارخانه ای که من سال های آن را به عنوان عریان شدن کامل سرمایه داری نامیده ام و با کاهش جنبه های مثبت سرمایه داری معرفی کردم، به سوی نابودی بشر راه می سپرد. مفهوم جامعه لحظه ای دنبال این نیست که طرح جامعی برای تحلیل همه جنبه ها داشته باشد، بلکه بر اساس تجارب خاص زیسته تاکید دارد که تحولات اتفاق افتاده از قضا تحت تاثیر روایت های بسیار کلی و انتزاعی و فراگیر رخ داده است. برداشت من این است که جامعه لحظه ای به عنوان کلان روایت مورد بحث قرار نمی گیرد، بلکه نقدی است بر شرایط زیسته و تجربه زیسته ای که ما داریم و می تواند ما را به بن بست برساند.

از طرف دیگر توجه کنید که یکی از ویژگی های «جامعه لحظه ای»، وارونه بینی در سطح رسمی است. اگر در نظر بگیریم هر انسانی که دسترسی دارد به ابزار ارتباطی مدرن، خود یک کانال ارتباطی را تشکیل می دهد، بخش عمده رسانه های رسمی این حضار یا مشتریانشان را از دست می دهند. با این اتفاق فضایی شکل می گیرد که یک اقلیتی برای اقلیتی صحبت می کند و جامعه یله و رها می شود و اینجاست که بسیار شرایط بحرانی می تواند شکل بگیرد. «جامعه لحظه ای» یک مفهوم آسیب شناختی و در عین حال تشخیص شناسانه است و می خواهد توجه عمومی را جلب کند تا به یک بسیج همگانی برای تصحیح و سالم سازی منجر شود. در نتیجه اگر این «جامعه لحظه ای» ادامه پیدا کند، جامعه شرایط آنومیک پیدا می کند که آنومی به معنی اغتشاش ارزش هاست؛ یعنی هنجارها و ارزش ها مصادیق خودشان را از دست می دهند و وارونه می شوند. اینجاست که اخلاق رو به تنزل و نابودی می رود. در کنار این اتفاق، انسان با خود بیگانه می شود. اینها مسائلی است که در سطح حکومت فقط مطرح نمی شود، بلکه در عرصه جامعه مدنی و عموم مردم مطرح می شود و اینجاست که باید وظایف مردم بازتعریف شود. وفاق اجتماعی، همبستگی اجتماعی به مخاطره می افتد و باید بازتعریف شود. جامعه لحظه ای شده نتیجه تاریخ است، در مورد تاریخ نیست. جمع بندی شرایط حال است. اما در اینجا چیزی که هنوز ناگفته باقی مانده است، اعتقاد به نوعی درک عمومی، آگاهی جمعی و بینش سراسری شده است. یعنی به نظر می رسد رنج های تاریخی در شرایط کنونی جامعه را به یک خاطره همگانی رسانده. یعنی اگر خاطره جامعه را گذشته تکه تکه قومی می گفتیم که در بستر ادبیات، زبان ها، اسطوره ها و حماسه ها به وحدت می رسد، الان یک خاطره مشترک شکل گرفته و نوعی آگاهی جمعی عمومی و بلوغی به چشم می خورد که این بلوغ می تواند ما را از این دست اندازها و گردنه ها به سلامت عبور دهد. به همین دلیل بحث از «جامعه لحظه ای»، دعوتی است که به گفت وگو، گفت وگو را فراگرفتن، یکدیگر را پذیرفتن، تفاوت را احترام گذاشتن و بر بنیاد این احترام و پذیرش آماده شدن تا گفت وگو قوام پیدا کند، نتیجه گیری شود، راهبرد و راهکار و سازوکار دربیاید و بعد گفت وگو به گفتمان تبدیل شود، گفتمان به خط مشی منجر شود و از آن برنامه ریزی دربیاید. در شرایط جامعه لحظه ای شده، جامعه نیازمند یک وفاق و برنامه حداقلی است که در حقیقت بنیاد اصلی و اولیه اش به سلامت گذشتن از این وضعیت و از سر گذراندن تکانه های اجتماعی با حداقل هزینه است.