به گزارش پایگاه خبری تحلیلی دیده بان ایران، هفته‌نامه جامعه پویا نوشت: «در لایحه ۱۳۹۶ جمع اعتبارات وزارت آموزش و پرورش ۳۳ هزار و ۴۸۰ میلیارد و ۵۳۹ میلیون تومان است. به زبان ساده‌تر، بیش از ۳۳ هزار میلیارد تومان، یعنی ۹/۵۶ درصد از بودجه کل کشور؛ اما کلیدی‌ترین نکته درباره بودجه وزارت آموزش و پرورش این است که بیش از ۹۳ درصد بودجه این وزارتخانه، صرف پرداخت حقوق و مزایای کارکنان می‌شود و تنها اندکی بیش از شش درصد این رقم برای «سایر امور» در نظر گرفته می‌شود اما این هم تمام ماجرا نیست؛ چرا‌ که همواره بودجه‌ای که در واقعیت محقق می‌شود، کمتر از میزانی است که در لایحه پیش‌بینی شده و اعتبارات آموزش و پرورش هم مانند کل بودجه کشور هر ساله با کسری مواجه است. طبیعتا در شرایط کسری بودجه‌ها آن چه بیش از هر چیز اهمیت دارد، پرداخت حقوق و دستمزد فرهنگیان است و به این ترتیب، بودجه «سایر موارد» معمولا صرف پر کردن خلأ کسری بودجه حقوق و مزایا می‌شود و عملا وزارت آموزش و پرورش فقط می‌تواند حقوق کارکنان خود را پرداخت کند.

کوه یخ «کسری بودجه»

مروری بر قانون بودجه سال ۹۶ کشور، ارقام و اعدادی را درباره اعتبارات آموزش و پرورش پیش روی ما قرار می‌دهد که با استناد به آنها، از هم‌اکنون کسری بودجه و ادامه مشکلات قبلی در این حوزه برای سال جاری نیز بدیهی به نظر می‌رسد. در بودجه سال ۹۶، برای پرداخت حقوق و مزایای قطعی کارمندان آموزش و پرورش در استان‌های کل کشور، رقم ۲۹ هزار و ۸۴۱ میلیارد و ۳۴۴میلیون و ۸۰۰ هزار تومان در نظر گرفته شده و این در حالی است که برای همین پرداخت حقوق و مزایای کارمندان آموزش و پرورش در سال جاری، بیش از ۳۰ هزار و هفتصد میلیارد تومان بودجه نیاز است. به بیان دیگر آموزش و پرورش در سال جاری برای پرداخت حقوق کارکنانش، بیش از ۹۰۰ میلیارد تومان کسری خواهد داشت. این عدد البته فقط مربوط به بند «واو» یعنی محاسبه حقوق و مزایای «کارمندان رسمی و پیمانی» کل ادارات آموزش و پرورش استان‌هاست. حال در نظر داشته باشید که در جریان تصویب لایحه بودجه امسال و با پیشنهاد و اصرار نمایندگان عضو کمیسیون آموزش مجلس نظیر فریده اولادقباد، حقوق معلمان حق‌التدریس یا حقوق سرباز معلم‌ها نیز از ذیل بند سایرین خارج و مشمول بند «واو» شد. به این ترتیب این مبالغ نیز باید در سال جاری همراه با حقوق معلمان پرداخت شود.

اما مرحله بعدی کسری‌ها، به هزینه‌های ضروری مربوط می‌شود. عنوانی که برای آن حدود ۳۲۱ میلیارد تومان در لایحه بودجه ۹۶ در نظر گرفته شده، اما بودجه مورد‌ نیازش بیشتر از دوهزار و ۸۰۰ میلیارد تومان است. معنای این اعداد، حدود ۲۵۰۰ میلیارد تومان کسری بودجه در این بخش است که این عدد به همراه کسری بودجه در بخش حقوق و مزایا مجموعا، ۳۴۰۰ میلیارد تومان کسری بودجه را در سال جاری برای آموزش و پرورش نشان می‌دهد.

اگر بدهی‌های برجا مانده از سال قبل را نیز به این عدد اضافه کنیم، به تصویری واقعی‌تر از وضعیت وزارت آموزش و پرورش دست خواهیم یافت. پاداش پایان خدمت بازنشستگان سال‌های ۹۵ و ۹۶ که وزارت آموزش و پرورش باید آن را پرداخت کند، بالغ بر ۵۵۰۰ میلیارد تومان است که در کنار مجموع کسری بودجه حقوق و هزینه‌های ضروری، به عدد هشت هزار و ۹۰۰ میلیارد تومان می‌رسد. این در حالی است که از کل بودجه سال جاری آموزش و پرورش، فقط حدود ۳۶۰۰ میلیارد تومان برای «سایر موارد» در نظر گرفته شده بود که اگر همه این مبلغ هم به بخش حقوق و هزینه‌های ضروری و پاداش بازنشستگی تخصیص پیدا کند، باز هم کفاف کسری بودجه این سه بخش را نخواهد داد.

و اما «سایر موارد»

اما آیا این «سایر موارد» قابل تعطیل‌ شدن هستند و حتی اگر تعطیل نشوند و از همه بودجه پیش‌بینی‌ شده خود استفاده کنند، عدد ۳۶۰۰ میلیارد تومان جوابگوی نیاز آنها خواهد بود؟ برای یافتن پاسخ این سؤالات باید نگاهی داشته باشیم به برخی از مهم‌ترین این موارد. علاوه بر موضوعات ضروری‌تر مانند تجهیز و نوسازی مدارس، تأمین سرانه دانش‌آموزی، امور رفاهی دانش‌آموزان مناطق محروم، سرانه مدارس شبانه‌روزی، کمک به سرویس ایاب و ذهاب دانش‌آموزان مناطق روستایی و… . نگاهی به اسناد بالادستی و قانونی برنامه‌ای کشور نشان‌دهنده وظایف متعددی است که وزارت آموزش و پرورش در حوزه پژوهشی و برنامه‌ای بر عهده دارد؛ وظایفی که عناوین آنها گویای اهمیت‌شان در ساختن بستر و زیربنای مناسب آموزش و پرورش و تربیت نسل‌های آتی است.

در قانون بودجه سال ۱۳۹۵ تعداد ۳۹ برنامه به وزارت آموزش و پرورش اختصاص داده شده بود؛ در حالی‌ که این تعداد در سال ۱۳۹۶ به ۴۵ برنامه افزایش یافته. برنامه‌های اضافه‌ شده عبارت‌اند از:

برنامه پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی دانش‌آموزان

برنامه هدایت و ارتقای فعالیت‌های سازمان دانش‌آموزان

برنامه هدایت و پشتیبانی انجمن‌های اسلامی دانش‌آموزان

برنامه آموزش دکترای تخصصی

برنامه آموزش دوره متوسطه حرفه‌ای دانش‌آموزان با نیازهای ویژه

برنامه آموزش و پرورش دانش‌آموزان سرآمد

از شش برنامه یادشده که به فهرست برنامه‌های امسال اضافه شده‌اند، برنامه‌های «هدایت و ارتقای فعالیت‌های سازمان دانش‌آموزی» و «برنامه هدایت و پشتیبانی انجمن‌های اسلامی دانش‌آموزان» در سال ۱۳۹۵ ذیل ردیف‌های متفرقه قرار داشتند. چهار برنامه دیگر هم امسال به برنامه‌های وزارت آموزش و پرورش اضافه شده‌اند که در سال قبل وجود نداشتند.

در میان این برنامه‌ها، برنامه پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی با سه فعالیت که شامل اجرای نظام مراقبت‌های اجتماعی دانش‌آموزان، ارائه خدمات توانمندسازی به دانش‌آموزان در معرض خطر و پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی به دانش‌آموزان و والدین است، از برنامه‌های مهم و بسیار ضروری به حساب می‌آید. البته درباره این عناوین جالب، در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس اشاره شده که آموزش و پرورش در میان ۲۵۰ پروژه پژوهشی خود، هیچ پژوهشی درباره شناخت واقع‌گرایانه این آسیب‌ها در بین دانش‌آموزان تعریف نکرده و به همین دلیل و به عقیده مرکز پژوهش‌های مجلس، حتی اگر بودجه این اقدامات تأمین شود، به دلیل فقدان پشتوانه مطالعاتی لازم، انجام این برنامه‌ها فقط به اتلاف هزینه منجر خواهد شد.

برای پی‌ بردن به اهمیت سایر برنامه‌هایی که وزارت آموزش و پرورش در کنار تأمین هزینه‌های پرسنلی، موظف به انجام آنهاست، به عناوین این ۴۶ برنامه و بودجه در نظر‌ گرفته‌ شده برای آنها در سال ۹۶ در جدول زیر توجه کنید:

البته برای پی‌ بردن به عمق مشکلات مالی وزارت آموزش و پرورش، باید به این لیست بلند برنامه‌ها، برخی دیگر از سرفصل‌های هزینه‌ای را هم اضافه کنیم؛ سرفصل‌هایی که گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس درباره وضعیت برخی از مهم‌ترین آنها در بودجه ۹۶ این‌ گونه است:

در لایحه ۱۳۹۶ مجموع اعتبارات ردیف‌های متفرقه وزارت آموزش و پرورش معادل ۷۱۵ میلیارد و ۹۰۰ میلیون تومان است که این رقم نسبت به سال قبل به میزان ۵۴/۲۶ درصد کاهش نشان می‌دهد.

اعتبار مربوط به سازمان توسعه، تجهیز و نوسازی مدارس کشور

ایجاد فضاهای آموزشی در استان سیستان و بلوچستان به میزان ۱۱/۶۹ درصد کاهش داشته است. این کاهش به این دلیل است که بخشی از بودجه مربوط به این ردیف در قانون بودجه ۱۳۹۵ پیش‌بینی شده بود. ردیف مذکور جزء ردیف‌های موردی موقت بوده است.

میزان اعتبارات یارانه شیر مدارس در لایحه ۱۳۹۶ تغییری نکرده است. با توجه به افزایش جمعیت دانش‌آموزی و همچنین افزایش قیمت شیر، انتظار می‌رود که اعتبارات مربوط به این ردیف متعادل شود.

اعتبارات موضوع ارتقای کیفیت مدارس و پرداخت مطالبات فرهنگیان به‌ ویژه بازنشستگان از ردیف‌های متفرقه لایحه ۱۳۹۶ حذف شده است. اما بند «ب» تبصره «۱۲» ماده واحده به دستگاه‌های اجرائی اجازه داده است تا از محل فروش مازاد اموال دارایی‌های غیرمنقول پس از واریز به درآمد عمومی نسبت به بازخرید کارکنان مازاد رسمی و غیر رسمی و پاداش پایان خدمت بازنشستگان از محل اعتبار ردیف ۶ -۵۳۰۰۰۰ اقدام کند. نکته قابل تأمل در اینجا این است که «پرداخت مطالبات فرهنگیان به‌ویژه بازنشستگان» در اینجا به‌طور اخص قید نشده است.

ردیف موضوع سازمان توسعه و تجهیز مدارس کشور

کمک به تأمین تجهیزات کلاسی مناطق محروم به میزان ۲۵ درصد کاهش یافته است. همچنین پرداخت مطالبات صندوق ذخیره فرهنگیان به میزان ۲۶ درصد در لایحه ۱۳۹۶ کاهش یافته است.

ضعف‌های اساسی و نیاز به تجدید‌ نظر کلان

با این تفاسیر و با نگاهی به وضعیت وزارت آموزش و پرورش که کم و بیش در ۱۲ سال گذشته، یعنی در دولت قبل و در سال‌های نخستین دولت فعلی، همین وضعیت را داشته، به نظر می‌رسد تجدید‌نظری اساسی در سیاستگذاری و مدیریت مالی آموزش و پرورش در کشور اجتناب‌ناپذیر است. اگر چه می‌توان در این‌باره که چرا در دولت قبل با وجود درآمدهای هنگفت نفتی نیز تغییر محسوس و ملموسی در این حوزه به وجود نیامد و ادامه مشکلات در دولت فعلی تا چه حد تحت تأثیر مشکلات مالی به‌جا مانده از دوره قبل بود، سخن گفت، اما همه اینها در‌ نهایت به نحوه تخصیص و هزینه‌کردن بودجه در سیستم فعلی مربوط می‌شود؛ در حالی‌ که شاید برای علاج کار لازم باشد درباره اساس این سیستم بازنگری شود. محمدعلی نجفی که یکی از مقبول‌ترین وزرای آموزش و پرورش تاریخ کشور بوده، سال گذشته در این‌ باره با اشاره به عملکرد دولت روحانی و موانع و بن‌بست‌های موجود در راه تأمین هزینه‌های آموزش و پرورش به آفتاب یزد گفته بود:

«عملکرد دولت در بخش آموزش و پرورش می‌توانست بهتر از اینی باشد که در طول دو و نیم سال گذشته انجام گرفت. ببینید ما در همین سال۹۴، ۲۶هزار میلیارد تومان از بودجه دولت را صرف هزینه‌های جاری آموزش و پرورش کردیم که واقعا رقم بالایی است. من برای این که دید بازتری نسبت به این عدد پیدا شود، این‌گونه توضیح می‌دهم که کل بودجه هزینه‌ای دولت در سال ۹۴، حدود ۱۸۰هزار میلیارد تومان بوده است؛ یعنی اگر ۲۷هزار میلیارد بود دقیقا ۱۵درصد کل می‌شد. یعنی دولت حدود ۱۵درصد از کل هزینه‌های جاری را به آموزش و پرورش اختصاص داده است آن هم توسط دولتی که مشکلات بزرگی مثل هزینه‌های بهداشت و درمان، دانشگاه‌ها، هزینه‌های نیروی انتظامی و نظامی بر دوشش است و مثلا برای نیروهای نظامی و انتظامی هم حداقل باید حدود ۱۵ الی ۲۰درصد بودجه دولت را اختصاص می‌داد. در ارتباط با بهداشت و درمان و بیمه‌های سلامت شما ببینید دولت چه رقم بزرگی را هزینه کرده است؛ بنابراین ۱۵درصد بودجه که صرف آموزش و پرورش شده واقعا حداکثر توان دولت در این بخش بوده است. البته من می‌پذیرم که هنوز هم کمبودها خیلی زیاد است و من خودم این موضوع را به آقای رئیس‌جمهور گفتم که واقعا من شرمنده می‌شوم در پیشگاه معلمان وقتی به جمع آنها می‌روم. معلمان نسبت به بنده لطف دارند و دعوت می‌کنند که در جمع آنها صحبت کنم. در آن مجامع مثلا وقتی معلمان می‌گویند از مهر ماه سال گذشته تاکنون حق‌التدریس‌های‌مان پرداخت نشده است، پاسخی قانع‌ کننده برای این مسئله ندارم که به آنها بدهم. از یک طرف هم می‌بینم که دولت چه سعی وافری برای حل مشکلات آموزش و پرورش داشته است. من فکر می‌کنم مدیریت منابع مالی در آموزش و پرورش خیلی مهم است و به‌ رغم این که دولت ۲۶ هزار میلیارد تومان هزینه کرده، این کار به‌ خوبی صورت نگرفته است. در این بخش، این وزارتخانه نتوانسته نظر و رضایت فرهنگیان را جلب کند و حتی آن پرداخت‌های اصلی مثل حق‌التدریس فرهنگیان را بپردازد. خب این اتفاق نشان می‌دهد که ضعف‌هایی در سیستم مدیریت منابع مالی آموزش و پرورش وجود دارد.»-ایسنا