نرخ باروری از ۷ فرزند در دهه ۶۰ به ۱.۷ رسید
نهاد خانواده ایرانی در چند دهه گذشته تحولات چشمگیری را تجربه کرده است، به طوریکه نرخ باروری از ۷ فرزند در دهه ۶۰ به حدود ۱.۷ در سال‌های اخیر رسیده که بر این اساس متوسط سن در اولین ازدواج برای زنان و مردان حدود ۴ سال در ۴۰ سال اخیر افزایش داشته و نرخ خالص طلاق حدود ۱۳۰ درصد از میانه دهه ۱۳۷۰ تا میانه دهه ۱۳۹۰ رشد داشته است. در این میان پیش‌بینی‌های جمعیتی نشان می‌دهد، ایران بین سال‌های ۱۴۱۵ تا ۱۴۲۰ وارد مرحله سالمندی جمعیت خواهد شد؛ سالمندی که به دلیل کاهش باروری و افزایش امید زندگی رخ می‌دهد.
به گزارش سایت دیده بان ایران؛ خانواده یکی از اصلی‌ترین نهادهای اجتماعی بوده که در قرن اخیر به دنبال تغییرات ناشی از نوسازی با تحولات متعدد روبه رو شده است. این تحولات که از کشورهای توسعه‌یافته آغاز شد، به آنها محدود نماند و با اشاعه آن در کشورهای در حال توسعه منجر به تغییرات زیادی در آن جوامع نیز شد. ایران نیز همچون سایر این کشورها با حرکت به سمت نوسازی شاهد تغییر در ساختار اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی خود بود که در نتیجه آن نهاد خانواده نیز دچار دگرگونی‌هایی شد؛ تغییر از خانواده گسترده به خانواده هسته‌ای، استقلال جوانان در انتخاب همسر، ازدواج در سنین بالا، تغییر باروری طبیعی به فرزندآوری کنترل‌شده، کاهش درخواست فرزندخواهی و افزایش انتظارات از زندگی، همه حکایت از تغییر در نهاد خانواده دارد.
تحولات در نهاد خانواده و پویایی‌های جمعیت‌شناسی به شدت به هم وابسته هستند؛ کاهش باروری در کشور تا پایین‌تر از سطح جانشینی، واقعیت انکارناپذیر در جامعه ایران است. تأثیر سیاست‌های کنترل جمعیتی در کاهش باروری ایران را نمی‌توان نادیده گرفت، اما تغییر رفتار باروری مردم تحت تأثیر عوامل دیگری نیز بوده است. در واقع فرایند گذار باروری در ایران متناسب با تحولاتی بوده که در ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و نیز برخی از ابعاد سنتی خانواده به وقوع پیوسته است و به تغییراتی در رفتار، ایده‌ال‌ها و تمایلات فرزندآوری مردم منجر شده است. این تغییرات تنها بر جمعیت فعلی کشور اثر نمی‌گذارد، بلکه بر ساختار آینده جمعیت و نسل‌های آتی هم اثرگذار است.
فرصت حدود ۲۰ ساله ایران برای ایجاد زیر ساخت‌ها و تأمین منابع جهت مواجهه با تغییر جمعیتی
افزایش میانگین ۵ ساله سن اولین ازدواج برای زنان در چند دهه اخیر
پیش‌بینی‌های جمعیتی نشان می‌دهد، ایران بین سال‌های ۱۴۱۵ تا ۱۴۲۰ وارد مرحله سالمندی جمعیت خواهد شد. سالمندی جمعیت به دلیل کاهش باروری و افزایش امید زندگی رخ می‌دهد. سرعت سالمندی در ایران به دلیل سرعت بالای تغییرات باروری بالا بوده و کشور کمتر از دو دهه برای ایجاد زیر ساخت‌ها و تأمین منابع لازم جهت مواجهه با این تغییر جمعیتی فرصت دارد.
ازدواج نیز یکی دیگر از بخش‌های نهاد خانواده است که تحت تأثیر تغییرات ساختاری و فرهنگی در گذار از نظم سنتی به نظم مدرن دچار تغییرات چشمگیری شده است. میانگین سن در اولین ازدواج برای زنان در چند دهه اخیر حدود پنج سال افزایش داشته و نرخ تجرد قطعی بالا رفته و نرخ طلاق امروزه به بیش از دو برابر میزان خود در دهه ۱۳۷۰ رسیده است. با افزایش سهم افراد ازدواج نکرده یا خانواده‌های تک والد، آسیب‌های مختلف اجتماعی و فرهنگی تشدید می‌شوند.
وجود این مسائل متعدد در حوزه جمعیت و خانواده در میان مدت و بلندمدت بر اقتصاد، جامعه، فرهنگ و حتی امنیت ملی به صورت مستقیم و غیر مستقیم اثر می‌گذارد. افزون بر این موارد، اهمیت و نقشی که خانواده و کارکردهای آن در فرهنگ ایرانی- اسلامی دارد، سبب شده است تا به طور مکرر در اسناد بالادستی، همچون اصل ۱۰ قانون اساسی، سیاست‌های کلی خانواده و سیاست‌های کلی جمعیت ابلاغی توسط مقام معظم رهبری بر حمایت از این نهاد و حل چالش‌ها و مسائلی که در ارتباط با آن وجود دارد، تأکید شود. در راستای اجرای این سیاست‌ها و گره‌گشایی از مسائل این حوزه، باید برنامه‌های عملی پیشنهاد شده و مداخلات اثرگذار صورت گیرد. موفقیت در شکل‌دهی تغییر و تحولات آتی همچنین هدایت کشور در مسیر مناسب، مستلزم درک علل تغییر و تحول در گذشته، شناخت ساختارها و روابط ایجادکننده تحولات آینده و نیز برنامه‌ریزی جامع و سیستم‌نگر برای پاسخ به تحولات و حرکت جهت اهداف است.
در سال‌های اخیر مجدداً نرخ جانشینی تا حدود ۱.۷ فرزند کاهش یافته است
براساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، یکی از عوامل بسیار مهم در اتخاذ خط مشی‌های سیاسی و اقتصادی همگام شدن با تغییرات جمعیتی بوده که در این میان آگاهی از تغییر ترکیب سنی جمعیت در کشورها برای تصمیم‌گیری در خصوص سرمایه‌گذاری و برنامه‌ریزی حائز اهمیت است. ایران در سه دهه گذشته تحولات جمعیتی چشمگیری را تجربه کرده است. نرخ باروری کل از ۷ فرزند در سال‌های دهه ۶۰ به ۱.۷۵ فرزند در سال ۱۳۹۰ رسید؛ به طوری که تحولات باروری ایران به سریع‌ترین کاهش باروری در جهان تعبیر شده است. براساس داده‌های سرشماری ۱۳۹۵، باروری اندکی در این بازه تا نزدیک نرخ جانشینی افزایش یافته و به ۲ فرزند رسید، اما برآوردهای مرکز آمار نشان می‌دهد در سال‌های اخیر مجدداً تا نزدیک نرخ ۱.۷ فرزند کاهش یافته است.
البته به رغم روند کاهشی نرخ باروری، تعداد جمعیت کشور طی قرن اخیر افزایشی بوده، روندی که در دو دهه اخیر با آهنگ ملایم‌تری ادامه داشته است. جمعیت ایران که در ابتدای قرن اخیر حدود ۱۰ میلیون نفر بوده، با روندی افزایشی در سال ۱۳۵۰ به ۳۰ میلیون نفر و در انتهای قرن به بیش از ۸۰ میلیون نفر رسیده است.
جمعیت کشور تا دهه ۶۰ با آهنگ افزایشی در حال رشد بوده و نرخ رشد جمعیت در آن دهه حدود ۳.۹ درصد در سال بوده است؛ پس از آن نرخ رشد به طور مداوم در حال کاهش بوده به طوری که در سال‌های اخیر به کمتر از یک درصد رسیده است.
