جزئیات تخلیه شهرک نیروی هوایی اصفهان بر اثر فرونشست زمین/ رئیس بخش زلزله‌شناسی وزارت راه و شهرسازی: شهرک کاوه، خانه اصفهان و مناطق ۲، ۹ و ۱۴ دچار فرونشست گسترده شدند/ باید جمعیت ۲.۵ تا ۳ میلیونی از اصفهان تخلیه شوند/ ۳۰۰ مدرسه در معرض فرونشست هستند

دیده‌بان ایران؛ محمدحسین خودکار: فرونشست زمین در اصفهان تنها یک خطر طبیعی نیست، بلکه خطری است که از دل سوءمدیریت منابع آبی زاینده‌رود و دشت‌ها و کوهستان‌های اطراف سر برآورده است. ترک‌های روی آثار تاریخی اصفهان، فقط یکی از زنگ خطرهایی است که عواقب ناشی از تشدید نرخ فرونشست در این کلانشهر را هشدار می‌دهد. اگرچه نرخ رسمی فرونشست زمین در اصفهان بین ۱۵ تا ۱۸ سانتی‌متر در سال اعلام شده است، اما نوع خاک واگرای اصفهان بخصوص در شمال این شهر، میزان تاثیر تبعات مخرب حاصل از این پدیده را در این منطقه نسبت به بسیاری از مناطق دیگر کشورمان افزایش می‌دهد. در همین راستا است که هر از گاهی در سطح شهر اصفهان و اطراف آن، شاهد فروریزش‌های ناگهانی سطح معابر هستیم که اگرچه به ساخت‌وسازها به‌ویژه احداث خطوط مترو در این شهر ربط دارد، اما به فرونشست زمین نیز بی‌ارتباط نیست. 

همین هفته گذشته بود که شاهد پدیده فروریزش زمین در خیابان هشت بهشت اصفهان بودیم؛ پدیده‌ای که به گفته منصور شیشه‌فروش، مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان عمق آن ۱۵ متر و عرض آن ۶ متر بود و شاهدان عینی می‌گویند گودال ایجادشده بر اثر این حادثه، یک تیر چراغ برق با ارتفاع ۹ متری را در خود بلعیده بود. پدیده فرونشست در اصفهان آن‌قدر حاد است که اخیرا مهدی جمالی‌نژاد، استاندار اصفهان در مصاحبه با صدا و سیما تاکید کرده است که «فرونشست در اصفهان دیگر زلزله خاموش نیست، بلکه آتشفشانی فوران کرده است.» او همچنین خاطرنشان کرده است که «جاذبه‌های تاریخی اصفهان فقط متعلق به مردم این شهر و ایران نیست، بلکه میراثی جهانی است که تمدنی ارزشمند برای کل ایران رقم زده و حفظ آن وظیفه‌ای همگانی است. اما اکنون پدیده فرونشست، میراث تاریخی و تمدن چندهزارساله اصفهان را تهدید می‌کند.» 

همچنین اخیرا عیسی کلانتری، رئیس سابق سازمان حفاظت محیط‌زیست نیز در گفت‌وگو با دیده‌بان ایران درباره پدیده فرونشست زمین در اصفهان هشدار داده و گفته است که «ما در حوضه شهرستان اصفهان، سالانه یک میلیارد و ۱۰۰ میلیون تا یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون متر مکعب آب را از دل زمین بیرون می‌کشیم و برای زراعت استفاده می‌کنیم. این برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی به‌شدت به فرونشست شهر اصفهان دامن زده است. اکنون به اندازه ۲۳ میلیارد متر مکعب در وسعت حداکثر ۲۷۰۰ کیلومتر مربعی زیر شهرستان اصفهان و تالاب گاوخونی، «هوا» داریم. این به‌شدت خطرناک است، زیرا این رقم به معنای آن است که ۱۰ متر خلأ زیر زمین وجود دارد که دائما باعث فرونشست در شهرستان اصفهان می‌شود. به همین دلیل است که آثار تاریخی اصفهان، جاده‌ها، پالایشگاه‌ها، نیروگاه‌ها و حتی مدارس و خانه‌های آن در حال از بین رفتن هستند.» 

در همین راستا درباره روند تشدید فرونشست زمین در اصفهان و تبعات ناشی از این پدیده با علی بیت‌اللهی، رئیس بخش زلزله‌شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی گفت‌وگو کرده‌ایم. مشروح گفت‌وگو را در دیده‌بان ایران بخوانید. 

بلعیدن حقابه زاینده‌رود و برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی؛ عامل تشدید فرونشست در اصفهان

علی بیت‌اللهی، رئیس بخش زلزله‌شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی  درباره بحران فرونشست زمین در استان اصفهان به دیده‌بان ایران توضیح داد: شهر اصفهان و اطراف آن در مجاورت رودخانه زاینده‌رود توسعه پیدا کرده است و به همین دلیل، خشک شدن این رودخانه در سال‌های اخیر باعث شده است که این کلانشهر با شدت و سرعت بالا تحت تاثیر کم‌آبی قرار بگیرد. هم‌زمان، چاه‌های آب بسیاری در شهرستان اصفهان وجود دارند که حجم برداشت آب از سفره‌های زیرزمینی را به‌شدت افزایش داده‌اند، به نحوی که حدود ۴ هزار حلقه چاه درست در راستای زاینده‌رود برای تامین آب مزارع، باغات و ویلاهای گسترده‌ای که متاسفانه حتی در قطعات زمین بسیار کوچک ایجاد شده‌اند، حفر شده است و این چاه‌ها، آب سطحی متعلق به زاینده‌رود را می‌بلعند. 

این کارشناس حوزه فرونشست زمین ادامه داد: در بالادست سد زاینده‌رود، اراضی باغی به طور قابل ملاحظه‌ای گسترش پیدا کرده است، به نحوی که حتی در دامنه‌های دارای شیب بیش از ۴۰ درجه نیز باغات هلو، بادام و ... توسعه یافته که بخش قابل توجهی از حقابه رودخانه را این باغات مصرف می‌کنند. همچنین در بالادست سد زاینده‌رود، خطوط انتقال آب به یزد و کاشان کشیده شده است. ضمن این که کل نزولات جوی منطقه اصفهان نسبت به درازمدت بین ۱۵ تا ۲۰ درصد کاهش یافته است. همچنین در ارتفاعات کوهرنگ و ارتفاعات غربی اصفهان، شکل بارندگی تغییر کرده است، به طوری که قبلا در فصول پاییز و زمستان، کل این ارتفاعات از برف پوشیده می‌شد، اما در سال‌های اخیر پوشش برفی در این ارتفاعات به شکل محسوسی کمتر شده است، به نحوی که می‌توان گفت شکل بارش در این منطقه از برف به باران‌های ناگهانی تبدیل شده است. 

وی در ادامه گفت: مجموع این عوامل به همراه تجمع صنایع آب‌بر و مزارع کشاورزی گسترده در بالادست و پایین‌دست سد زاینده‌رود، دست به دست هم داده است و کاهش حجم آب جاری در زاینده‌رود را بعلاوه کاهش سطح سفره‌های آب زیرزمینی در منطقه اصفهان رقم زده و در نتیجه، منجر به تشدید نرخ فرونشست در این منطقه شده است. موضوعِ خطرناک این است که در شهر اصفهان و اطراف آن، شاهد همجواری زون فرونشست زمین با سکونتگاه‌های شهری و حاشیه شهر هستیم؛ به نحوی که علاوه بر جمعیت ۵ میلیون نفری شهر اصفهان، بیش از یک میلیون نفر نیز در مناطق اطراف این کلانشهر زندگی می‌کنند که تحت تاثیر فرونشست زمین قرار دارند. 

مشاهده ترک‌هایی به اندازه یک کف دست روی دیوارها در شهرک کاوه و خانه اصفهان 

بیت‌اللهی با تاکید بر این که نرخ فرونشست زمین در شمال شهر اصفهان نسبت به جنوب آن بیشتر است، اظهار داشت: هرچه از رودخانه زاینده‌رود که در جنوب اصفهان قرار گرفته است، فاصله می‌گیریم و به سمت شمال این شهر یعنی محله‌های حبیب‌آباد، دولت‌آباد و فرودگاه اصفهان می‌رویم، نرخ فرونشست زمین نیز به‌تدریج افزایش می‌یابد. خاک شهر اصفهان دارای نوعی واگرایی است که بر اثر پایین رفتن سطح سفره‌های آب زیرزمینی، دچار شکاف و ترک‌های عدیده می‌شود که این امر متاسفانه ابعاد پدیده فرونشست و آثار مخرب آن را در این منطقه بیشتر می‌کند. 

رئیس بخش زلزله‌شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی ادامه داد: بررسی‌ها نشان می‌دهد که ساختمان‌ها، محدثات و تاسیسات زیادی در اصفهان تحت تاثیر پدیده فرونشست زمین قرار گرفته‌اند. بازدیدهای میدانی ما از مناطق مختلف شهر اصفهان حاکی از آن است که بسیاری از محله‌های این کلانشهر همین حالا بر اثر تشدید فرونشست در حال آسیب دیدن هستند. به طور مثال، در محله شهرک کاوه در شمال شرق اصفهان شاهد آن بودیم که دیوار حیاط‌ها و کف زمین دچار ترک‌خوردگی شده است و داخل منازل نیز شکاف‌هایی به اندازه پهنای دست انسان روی دیوارها ایجاد شده بود که طرف دیگر اتاق‌ها از پشت دیوار دیده می‌شد. همچنین نسبت بین سقف اتاق‌ها و دیوارها به هم خورده بود و ساختمان‌ها دچار چرخش و آسیب‌دیدگی زیادی شده بودند. 

وی همچنین خاطرنشان کرد: در شمال غرب اصفهان نیز محله‌ای به نام خانه اصفهان قرار دارد که حتی بیشتر از شهرک کاوه دچار آثار مخرب ناشی از فرونشست زمین شده است، به نحوی که شهرک نیروی هوایی که در حاشیه این محله قرار گرفته، چند سالی است که به طور کامل تخلیه شده است. بررسی‌های ما همچنین نشان می‌دهد که ۲۸۸ مسجد در سطح شهر اصفهان دچار آسیب‌های ناشی از فرونشست زمین شده‌اند که برخی از آن‌ها جزو آثار تاریخی این شهر محسوب می‌شوند. همچنین نزدیک ۳۰۰ مدرسه و موسسه آموزشی در سطح شهر اصفهان در پهنه فرونشستی قرار گرفته‌اند و براساس اعلام سازمان نوسازی مدارس، در چند سال گذشته حدود ۴۰ مدرسه از این تعداد، تخلیه شده‌اند. 

نرخ فرونشست زمین به‌تدریج از جنوب به شمال اصفهان افزایش می‌یابد 

بیت‌اللهی با بیان این که فروریزش‌های ناگهانی سطح خیابان‌ها در مناطق مختلف شهر اصفهان از جمله آثار مخرب ناشی از فرونشست زمین در این منطقه است، عنوان کرد: در فروریزش ناگهانی خیابان هشت بهشت که هفته گذشته شاهد آن بودیم، یک تیر چراغ برق ۹ متری به طور کامل داخل گودال ایجادشده بر اثر این حادثه رفته بود. این نشان می‌دهد که این فروریزش‌ها چقدر می‌تواند خطرناک باشد و اگر زیر برج‌های مسکونی و خطوط اصلی انتقال آب یا گاز رخ دهد، می‌تواند فجایع بزرگی را به همراه داشته باشد. 

این کارشناس حوزه فرونشست زمین وزلزله شناسی به دیده بان ایران گفت: نرخ فرونشست زمین در کلانشهر اصفهان به تدریج از جنوب به شمال افزایش می‌یابد، ولی ریسک ناشی از آسیب‌دیدگی بر اثر فرونشست زمین با توجه به در معرض قرار گرفتن بافت‌های فرسوده و ساختمان‌های قدیمی فاقد اسکلت، متفاوت است؛ یعنی حتی اگر میزان خطر یکسان باشد، با توجه به نوع محدثات، تاثیرپذیری آن‌ها از فرونشست بیشتر می‌شود؛ به نحوی که ممکن است یک ساختمان کم‌مقاوم با میزان کمی از نشست زمین آسیب ببیند، ولی یک ساختمان مقاوم‌تر با میزان بالاتری از نشست زمین، کمتر دچار آسیب‌دیدگی شود. بنابراین مقدار آسیب‌پذیری ساختمان‌ها و تاسیسات بر اثر فرونشست زمین، به میزان مقاومت آن‌ها نیز بستگی دارد. 

وی در ادامه تاکید کرد: مناطق ۲، ۹ و ۱۴ شهر اصفهان از جمله مناطق دارای ریسک بالای آسیب‌های ناشی از فرونشست زمین در این کلانشهر هستند. البته المان‌های متعددی در این مناطق روی زون‌های فرونشستی و فرونشست‌های نامتقارن تاثیر می‌گذارد. در چنین شرایطی، دولت باید اقدامات لازم برای کنترل پدیده فرونشست زمین در اصفهان را انجام دهد، زیرا اگر این کار انجام نشود، روزی می‌رسد که لازم است جمعیتی بین ۲.۵ تا ۳ میلیون نفر را در اصفهان و اطراف آن تخلیه کنیم و قطعا اگر چنین اتفاقی در این منطقه بیفتد، نوعی بحران ملی رخ خواهد داد که عواقب آن به‌شدت گریبان‌گیر دولت خواهد شد. 

فرونشست زمین در اصفهان مثل یک بیماری خطرناک در حال پیشرفت است

رئیس بخش زلزله‌شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی درباره افزایش فرونشست زمین در مناطق  مختلف کشور و اثرات آن به دیده بان ایران گفت: پدیده فرونشست زمین، یک مخاطره طبیعی نیست، بلکه یک مخاطره انسان‌ساخت است. البته تجربیات موفقی در دنیا وجود دارد که براساس آن‌ها، می‌توان با عزم مدیریتی، نه صرف هزینه زیاد، نه فناوری پیچیده و نه دانش آن‌چنانی، این پدیده را کنترل کرد. فرونشست زمین در محدوده شهری اصفهان و نوع خاک به‌ویژه در بخش‌های شمالی شهر، پتانسیل تشکیل فیشرهای واگرا را بیشتر و زمینه را برای توسعه فرسایش تونلی و فروریزش‌های متعاقب آن آماده می‌کند. متاسفانه قطع جریان زاینده‌رود بیشترین اثر منفی را در شکل‌گیری و توسعه فرونشست زمین در گستره شهری اصفهان داشته که امید می‌رود اقدام جدی در این زمینه انجام شود. 

وی در پایان تصریح کرد: هدف از طرح مسائل و ارائه هشدار درباره عواقب فرونشست در اصفهان و دیگر مناطق کشور، آن است که وقتی تبعات ۵ سال یا ۱۰ سال این پدیده پیشرونده را تصور می‌کنیم که مثل یک بیماری خطرناک در مناطق مختلف کشورمان در حال پیشرفت است، به این نتیجه می‌رسیم که اگر امروز برای مقابله با این پدیده اقدام نکنیم، ممکن است در آینده خیلی دیر شود؛ بخصوص در شهری مثل اصفهان که دارای آثار باستانی فراوانی است که جزو تاریخ و ریشه‌های ملت ایران هستند و اگر این آثار از بین برود، دیگر قابل ترمیم و بازآفرینی نیستند؛ بنابراین اصفهان و تمدن چندهزارساله آن، نیاز به تلاش ویژه‌ای به کنترل پدیده فرونشست زمین دارد. 

منبع: دیده‌بان ایران