درویش، کارشناس محیط‌زیست: چه باران ببارد و چه نبارد، مدیریت فشل منابع آبی نمی‌تواند مشکل را حل کند/ معضل آب ایران به اشتباه بودن چیدمان توسعه بازمی‌گردد/ دولت درباره میزان پیشرفت اجرای «سند ملی امنیت غذایی» گزارش دهد
محمد درویش، رئیس کمیته محیط‌زیست در کرسی سلامت اجتماعی یونسکو با تأکید بر این که مشکل آب ایران به اشتباه بودن چیدمان توسعه در کشورمان بازمی‌گردد، به دیده‌بان ایران گفت: متأسفانه برخی مسئولان به دنبال آن هستند که تنش آبی موجود در کشور را توجیه کنند و می‌خواهند تمام علل این اتفاق را به گردن آسمان بیندازند و خشکسالی را بهانه کنند. اما واقعیت خلاف این توجیهاتی است که بعضی مسئولان ارائه می‌کنند و بخش بزرگی از مشکلات حوزه آب، در مدیریت این حوزه ریشه دارد تا بحران کم‌آبی طبیعی. به عبارت دیگر، تنش‌های آبی از کمبود آب ناشی نمی‌شود، بلکه مشکل ناشی از مدیریت آب است و چه باران ببارد و چه نبارد، این مدیریت فشل نمی‌تواند مشکل را حل کند./ کاهش ۴۰ درصدی مصرف آب در بخش کشاورزی یک جراحی بزرگ است که در گذشته، مسئولان زیر بار آن نمی‌رفتند، اما خوشبختانه در سال ۱۴۰۲ «سند ملی امنیت غذایی» تصویب شد. البته در همین دو سال اخیر که این سند به تصویب رسیده است، متأسفانه مشاهده نکرده‌ایم که رئیس‌جمهور، وزیر جهاد کشاورزی، وزیر نیرو، رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست یا دیگر مدیران مربوطه، گزارشی ارائه دهند که اجرای این سند چقدر پیشرفت کرده است و کدام سازمان‌ها به تعهدات خود عمل کرده‌اند و کدام دستگاه‌ها به وظایف خود عمل نکرده‌اند.
دیده‌بان ایران؛ محمدحسین خودکار: آمارهای سازمان هواشناسی حاکی از آن است که متوسط بارندگی‌های سراسر کشور طی ۴۲ روز ابتدایی سال آبی جاری (یکم مهر تا ۱۲ آبان ۱۴۰۴)، حدود ۸۲ درصد از شرایط نرمال (میانگین ۵۰ساله) کمتر بوده و این در حالی است که در سال آبی گذشته (مهر ۱۴۰۳ تا شهریور ۱۴۰۴) نیز مطابق گزارشات رسمی، متوسط بارندگی‌های ایران ۳۹ درصد از میانگین بلندمدت پایین‌تر بود. براساس این آمارها به نظر می‌رسد که کشورمان برای یک سال دیگر وارد شرایط خشکسالی شده است. به گفته مسئولان ذی‌ربط، این خشکسالی برای ششمین سال متوالی تکرار می‌شود، اگرچه طبق آمارهای شرکت مدیریت منابع آب ایران، در سال آبی ۱۴۰۲ – ۱۴۰۳، شاهد آن بودیم که میانگین بارندگی‌های کشور حدود ۲ درصد از متوسط بلندمدت بیشتر بود و بنابراین از نظر علمی نمی‌توان گفت که ایران وارد ششمین سال خشکسالی متوالی خود شده است.
اما صرف نظر از این که اکنون دقیقاً در ششمین سال خشکسالی پیاپی قرار گرفته‌ایم یا خیر، به نظر می‌رسد برخلاف ادعای برخی مسئولان، ریشه مشکلات آبی کشورمان را نباید در خشکسالی‌ها جست‌وجو کرد، بلکه معضل اصلی به سوءمدیریت منابع آبی بازمی‌گردد. آمارها حاکی از آن است که در برخی سال‌ها که حتی میانگین بارندگی‌ها نزدیک یا اندکی بالاتر از حد نرمال بوده، بازهم در بسیاری از استان‌ها شاهد تنش‌های آبی شدید و بحران در تأمین آب شرب بوده‌ایم؛ به نحوی که در سال‌های گذشته، کاهش میزان آب‌های سطحی و افت سطح سفره‌های زیرزمینی موجب جیره‌بندی آب در برخی شهرهای کشورمان شد. این واقعیت، پرسشی اساسی را مطرح می‌کند که چرا کشوری که هنوز از منابع آبی نسبتاً قابل توجهی برخوردار است، با چنین سطحی از ناترازی و بحران آب روبه‌رو است؟
پاسخ بسیاری از کارشناسان آب و محیط‌زیست به این پرسش، در مدیریت منابع آبی جست‌وجو می‌شود، نه در کاهش ریزش‌های آسمانی. آنان معتقدند ریشه اصلی بحران آب در الگوی نادرست توسعه و سیاست‌گذاری‌های ناصواب چند دهه گذشته نهفته است. تمرکز بر سدسازی‌های متعدد و تخصیص بی‌رویه منابع آبی به صنایع و کشاورزی‌های آب‌بر، موجب شده است تا ظرفیت طبیعی کشور برای تجدید منابع آبی به‌شدت کاهش یابد. در نتیجه در سال‌های اخیر، حتی استان‌های پرباران شمال ایران نیز با مشکل کم‌آبی مواجه شده‌اند، آن هم در شرایطی که در برخی سال‌ها، میزان بارش این استان‌ها از میانگین بلندمدت بیشتر بوده است. به باور تحلیلگران، چنین پدیده‌ای نشان می‌دهد بحران فعلی بیش از آن که ناشی از کمبود آب باشد، حاصل یک نظام مدیریتی ناکارآمد در بهره‌برداری از منابع آبی است.
در این چارچوب، کارشناسان بر ضرورت بازنگری در سیاست‌های کلان توسعه تأکید دارند. از دید آنان، ایران به‌جای تکیه بر مدل‌های سنتی و پرمصرف در صنعت و کشاورزی، باید مسیر خود را به سمت مدیریت پایدار منابع، کاهش وابستگی به آب در تولید ثروت و بهره‌گیری گسترده‌تر از انرژی‌های تجدیدپذیر تغییر دهد. در این میان، تصویب «سند ملی امنیت غذایی» در سال ۱۴۰۲ و هدف‌گذاری برای کاهش ۴۰ درصدی مصرف آب کشاورزی تا سال ۱۴۱۱، اگر به‌درستی اجرا شود، می‌تواند گامی مؤثر در این مسیر باشد. توسعه استحصال انرژی‌های خورشیدی و بادی که به نظر می‌رسد در دولت چهاردهم جدی گرفته شده است نیز می‌تواند به رفع ناترازی آب و انرژی در کشورمان کمک کنند. با این حال، کم‌توجهی به اجرای مصوبات و فقدان شفافیت در گزارش عملکرد دستگاه‌های مسئول، همچنان از چالش‌های اصلی مدیریت آب در ایران است.
درباره کم‌آبی، خشکسالی و سوءمدیریت آب در ایران، علل بروز تنش‌های آبی در نقاط مختلف کشور، نقش چیدمان نادرست توسعه در تشدید بحران آب و برنامه‌های اخیر دولت برای کاهش مصرف آب نظیر تصویب «سند ملی امنیت غذایی» و برنامه‌ریزی برای توسعه استفاده از انرژی‌های پاک، دیده بان ایران با محمد درویش، کارشناس محیط‌زیست و رئیس کمیته محیط‌زیست در کرسی سلامت اجتماعی یونسکو گفت‌وگو کرده است
مشروح گفت و گوی محمد درویش با دیده بان ایران را در ادامه می‌خوانید.
برخی مسئولان در توجیه ضعف عملکرد خود، تنش‌های آبی را به خشکسالی نسبت می‌دهند
محمد درویش، رئیس کمیته محیط‌زیست در کرسی سلامت اجتماعی یونسکو در ابتدای اظهارات خود به خبرنگار دیده‌بان ایران توضیح داد: برخلاف آنچه مسئولان می‌گویند، ایران وارد ششمین سال پیاپی خشکسالی نشده است، زیرا در سال آبی ۱۴۰۲ – ۱۴۰۳، طبق آمار منتشرشده توسط شرکت مدیریت منابع آب ایران، متوسط ریزش‌های آسمانی کل کشور حدود ۲ درصد بیشتر از متوسط بلندمدت بود. اما در سال آبی گذشته (مهر ۱۴۰۳ تا شهریور ۱۴۰۴)، این رقم ۳۹ درصد کمتر از میانگین بلندمدت بود و اگر امسال هم متوسط بارندگی‌ها از میانگین بلندمدت کمتر باشد، سال جاری دومین سال پیاپی خشکسالی محسوب می‌شود. بنابراین این که مسئولان می‌گویند شش سال متوالی خشکسالی داشته‌ایم، قابل قبول نیست.
این کارشناس محیط‌زیست ادامه داد: متأسفانه برخی مسئولان به دنبال آن هستند که تنش آبی موجود در کشور را توجیه کنند و می‌خواهند تمام علل این اتفاق را به گردن آسمان بیندازند و خشکسالی را بهانه کنند. اما واقعیت خلاف این توجیهاتی است که بعضی مسئولان ارائه می‌کنند و بخش بزرگی از مشکلاتی که ما در حوزه آب داریم، در مدیریت این حوزه ریشه دارد تا بحران کم‌آبی طبیعی. حتی در همین سال آبی گذشته هم که میانگین ریزش‌های آسمانی ایران حدود ۳۹ درصد کمتر از متوسط بلندمدت بود، قاعدتاً نباید برای تأمین آب شرب که تنها ۹ درصد مصارف آبی کشور را تشکیل می‌دهد، به مشکل می‌خوردیم، ولی در عمل شاهد مشکلات جدی در تأمین آب شرب در اغلب نقاط کشور بودیم.
چه باران ببارد و چه نبارد، مدیریت فشل منابع آبی نمی‌تواند مشکل را حل کند
درویش در همین راستا بیان کرد: مشکل تأمین آب شرب در سال آبی گذشته فقط مربوط به استان‌های کم‌برخوردار آبی مثل خراسان جنوبی، کرمان، یزد و سمنان نبود، بلکه با وجود این که پارسال استان‌های گیلان و مازندران تنها استان‌هایی بودند که ترسالی را تجربه کردند، یعنی میانگین ریزش‌های آسمانی سالیانه آن‌ها از متوسط بلندمدت بیشتر بود، اما بازهم در سال آبی گذشته، برخی شهرهای گیلان مثل رودبار با معضل کمبود و جیره‌بندی آب شرب مواجه شدند. این مسأله نشان می‌دهد که تنش‌های آبی از کمبود آب ناشی نمی‌شود، بلکه مشکل ناشی از مدیریت آب است.
وی افزود: وقتی در چهارمحال و بختیاری که سرشاخه‌های کارون و دز در آن قرار گرفته است، به ۶۰ روستا با تانکر آبرسانی می‌شود، زمانی که در استان خوزستان که رودخانه‌های گوناگونی در آن جریان دارد، هنوز بسیاری از شهرها فاقد آب باکیفیت هستند، وقتی در گیلان با بحران آب روبه‌رو هستیم و مسئولان می‌گویند باید سدسازی انجام شود تا مشکل حل شود، مشخص است که چه باران ببارد و چه نبارد، این مدیریت فشل نمی‌تواند مشکل را حل کند.
وقتی در کمربند خشک جهان قرار گرفته‌ایم، نباید براساس فروش آب به تولید ثروت بپردازیم
درویش در پاسخ به این پرسش که آیا ریشه مشکلات آبی کشور را باید در عملکرد ضعیف وزارت نیرو جست‌وجو کرد یا خیر، اظهار داشت: مشکل آب کشورمان به اشتباه بودن چیدمان توسعه در ایران بازمی‌گردد و وزارت نیرو هم مثل یک ابزار در دست این چیدمان نادرست است. مشکل این است که ما در حال حرکت به سمت بوشهر هستیم و تابلوها دائما به ما می‌گوید که در حال نزدیک شدن به بوشهر هستید، در صورتی که خردمندانه‌تر این بود که به سمت مرزن‌آباد حرکت می‌کردیم. در چنین شرایطی، اگر سرعت را هم کاهش دهیم، به مرزن‌آباد نزدیکتر نمی‌شویم، بلکه لحظه رسیدن به بوشهر را به تأخیر می‌اندازیم.
این کارشناس محیط‌زیست تأکید کرد: واقعیت این است که چیدمان توسعه در کشورمان غلط انتخاب شده است و وقتی ایران در کمربند خشک جهان قرار دارد، نباید براساس فروش آب به تولید ثروت بپردازیم. هر صنعت یا کشت‌وکاری که در این کشور وجود دارد، چشمش به آسمان است؛ به نحوی که ما یک‌سری از صنایع آب‌بر و انرژی‌بر مثل صنعت سیمان، صنعت فولاد و صنعت هسته‌ای را توسعه داده‌ایم و هم‌زمان به این افتخار می‌کنیم که محصولات لبنی خود را به کشورهای آسیای میانه صادر می‌کنیم؛ آن هم در شرایطی که تولید لبنیات چند برابر تولید گوشت آب مصرف می‌کند و مصرف آب برای تولید گوشت چند برابر تولید برنج است که خود تولید برنج هم چند برابر تولید گندم آب مصرف می‌کند.
قرار گرفتن در بدترین ناترازی تاریخ ایران به دلیل خطاهای راهبردی و استراتژیک
رئیس کمیته محیط‌زیست در کرسی سلامت اجتماعی یونسکو با بیان مثال‌های دیگری از چیدمان نادرست توسعه به دیده بان ایران گفت: دلیلی ندارد که ما در استان همدان که اهالی آن با کمبود آب شرب مواجه هستند، یونجه تولید کنیم و محصول تولیدی را به کشور امارات صادر کنیم، برای این که عده‌ای بتوانند از این راه کسب ثروت کنند. دلیلی ندارد که حوضه آبخیز دریاچه ارومیه را از بین ببریم و باغات سیب را در این منطقه توسعه دهیم و محصولات تولیدی را به ترکیه صادر کنیم. مثال‌هایی از این دست نشان می‌دهد که دچار خطاهای راهبردی و استراتژیک شده‌ایم که سبب شده است با بدترین ناترازی تاریخ ایران مواجه شویم.
وی همچنین خاطرنشان کرد: اگر ایران را با عربستان مقایسه کنیم، کل آب قابل استحصال این کشور در طول یک سال یک میلیارد متر مکعب است، در شرایطی که همین حالا با وجود کاهش بارش‌ها، میزان آب قابل استحصال در کشورمان به سالانه ۱۰۰ میلیارد متر مکعب می‌رسد. این در حالی است که عربستان برای تأمین آب شرب مورد نیاز مردم خود به سالیانه ۳.۵ میلیارد متر مکعب آب نیاز دارد که ۳۵۰ درصد بیشتر از آب قابل استحصال این کشور است، ولی ما برای تأمین آب شرب مورد نیاز مردم خود تنها به ۹ درصد آب قابل استحصال کشورمان نیاز داریم. بنابراین بسیار عجیب است که ما دچار بحران و تنش آبی شدید هستیم، اما شهروندان عربستانی هیچ‌وقت نگران تشنگی نمی‌شوند، چون دولت آن‌ها با استفاده از آب‌شیرین‌کن‌های عظیم برایشان آب تأمین می‌کند.
براساس «سند ملی امنیت غذایی» باید مصرف آب کشاورزی تا ۱۴۱۱، ۴۰ درصد کاهش یابد
درویش در پاسخ به این سؤال که نظر فعلی ساختار حکومت درباره خودکفایی در محصولات کشاورزی و دامداری چیست، عنوان کرد: به نظر می‌رسد که حکومت به این نتیجه رسیده است که شعار خودکفایی که پیش از این درباره بسیاری از محصولات کشاورزی داده می‌شد، اشتباه بوده و به همین دلیل، در سال ۱۴۰۲ «سند ملی امنیت غذایی» تصویب شد. این سند در دولت ابراهیم رئیسی به تصویب رسید و مطابق آن، ما باید در افق ۱۴۱۱ یعنی کمتر از ۷ سال دیگر، مصرف آب در بخش کشاورزی را از سالیانه ۸۰ میلیارد متر مکعب کنونی به سالانه ۵۰ میلیارد متر مکعب کاهش دهیم؛ یعنی در سند ملی امنیت غذایی برای کاهش حدود ۴۰ درصدی مصرف آب کشاورزی در افق ۱۴۱۱ برنامه‌ریزی شده است.
این کارشناس محیط‌زیست یادآور شد: کاهش ۴۰ درصدی مصرف آب در بخش کشاورزی یک جراحی بزرگ است که در گذشته، مسئولان زیر بار آن نمی‌رفتند. البته در همین دو سال اخیر که سند ملی امنیت غذایی تصویب شده است، متأسفانه مشاهده نکرده‌ایم که رئیس‌جمهور، وزیر جهاد کشاورزی، وزیر نیرو، رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست یا دیگر مدیران مربوطه، گزارشی ارائه دهند که اجرای این سند که امیدبخش‌ترین سند تصویب‌شده در سال‌های بعد از انقلاب محسوب می‌شود، چقدر پیشرفت کرده است و کدام سازمان‌ها به تعهدات خود عمل کرده‌اند و کدام دستگاه‌ها به وظایف خود مطابق این سند عمل نکرده‌اند.
وی در ادامه گفت: به نظر می‌رسد که خود رسانه‌ها هم از مسئولان پیگیری نمی‌کنند که سند ملی امنیت غذایی تا چه حد اجرایی شده است، در حالی که دکتر خیام نکویی که توسط رئیس‌جمهور به‌عنوان مسئول پیگیری اجرای این سند معرفی شده، در دو سالی که از تصویب این سند می‌گذرد، هنوز گزارش عملکردی ارائه نداده است. این اتفاق نشان می‌دهد که احتمالاً گروه‌هایی در داخل حاکمیت وجود دارند که بدشان نمی‌آید مردم، رسانه‌ها و فعالان محیط‌زیست به‌طور کل فراموش کنند که چنین سندی تصویب شده و دولت مکلف است که آن را اجرا کند.
بهترین کار دولت چهاردهم، شتاب بخشیدن به استحصال انرژی‌های پاک بوده است
درویش در پاسخ به این پرسش که آیا در حال حاضر موضوع کاهش مصرف آب در سطوح کلان کشور جدی گرفته می‌شود یا خیر، توضیح داد: این که دولت چهاردهم با جدیت به سمت گسترش استحصال انرژی از خورشید و باد رفته است، نشان می‌دهد که حداقل مسئولان دولت کنونی موضوع ناترازی آب و انرژی را جدی گرفته‌اند، چون استحصال انرژی از نیروگاه‌های حرارتی هم به‌شدت آب‌بر است و هم در مواردی دولت را مجبور می‌کند که از سوخت مازوت استفاده کند. اکنون خوشبختانه تمام هم‌وغم دولت روی توسعه انرژی‌های خورشیدی و بادی است و هر هفته ۱۰۰ مگاوات به ظرفیت استفاده از انرژی خورشیدی در کشور اضافه می‌شود که این دستاورد امیدبخشی برای این دولت محسوب می‌شود.
این کارشناس محیط‌زیست ادامه داد: نباید فراموش کنیم که در فرآیند تولید برق در نیروگاه‌های حرارتی، به‌ازای تولید هر کیلووات برق، ۰.۷۶ لیتر آب مصرف می‌شود. به همین دلیل، در اطراف بسیاری از نیروگاه‌های حرارتی شاهد ایجاد فروچاله، فرونشست زمین و خشک شدن چاه‌های کشاورزی هستیم. بنابراین یکی از خردمندانه‌ترین واکنش‌هایی که حاکمیت جمهوری اسلامی برای مقابله با کم‌آبی نشان داده، همین حرکت به سمت توسعه استفاده از انرژی‌های پاک بوده است. البته متأسفانه همین حالا بخش‌های قابل توجهی از وزارت نفت و وزارت نیرو در حال مخالفت با این اقدام هستند و دائماً در این مسیر سنگ‌اندازی می‌کنند، چون تجارت آن‌ها به مخاطره افتاده است.
وی در پایان تصریح کرد: کسانی که نانشان در سدسازی است، برای توسعه سدهای برقآبی بهانه می‌آورند که توسعه نیروگاه‌های خورشیدی و بادی، روش پایداری برای استحصال انرژی محسوب نمی‌شود و در حال دادن آدرس غلط به دولت در این زمینه هستند. ولی خوشبختانه مسعود پزشکیان فعلاً در برابر این سنگ‌اندازی‌ها مقاومت کرده است. به نظر می‌رسد بهترین کاری که دولت چهاردهم تا امروز انجام داده، شتاب بخشیدن به استحصال انرژی خورشیدی بوده است.
منبع: دیده‌بان ایران
