علی علیه‌السلام افضل انبیاست

دیده بان ایران: حجت الاسلام والمسلمین علیرضا توحیدلوکارشناس و مدرس حوزه علمیه در یادداشتی به بررسی ویژگی های عرفانی، مذهبی، اجتماعی  و سیاسی امام علی (ع) پرداخت.

متن کامل یادداشت در ذیل آمده است: 

علی ای همای رحمت تو چه آیتی خدا را

که به ماسوا فکندی همه سایه هما را

دل اگر خداشناسی همه در رخ علی بین

به علی شناختم من به خدا قسم خدا را

برو ای گدای مسکین در خانه علی زن

که نگین پادشاهی دهد از کرم گدا را

بجز از علی که گوید به پسر که قاتل من

چو اسیر تست اکنون به اسیر کن مدارا

بجز از علی که آرد پسری ابوالعجائب

که علم کند به عالم شهدای کربلا را

«شریعت»، «طریقت» و «حقیقت» 

اهل عرفان؛ انسان را موجودى می‌دانند که با قدم سیر و سلوک به اصلى که از آن‌جا آمده است باز می‌گردد و دورى و فاصله با ذات حق از بین رفته و در بساط قرب، از خود فانى و به او باقى می‌گردد.

بنابراین، سیر و سلوک عرفانى، پویا و متحرک است، (نه ساکن) و این حرکت و سیر، آغاز و پایان و مسیر و مراحلى دارد که باید پیموده شود؛ از این‌رو، رسیدن به "حقیقت" کمال انسانى و مقام قرب الاهى، با دست‌‌یابى به باطن "شریعت" که همان "طریقت" است، ممکن خواهد شد.

شریعت:

از "شرع" به معناى "راه و روش" گرفته شده است. و در اصطلاح به معناى مجموعه‌ی تعالیم انسان‌ساز است که از طرف خداوند در اختیار بشر نهاده شد و از سوی انبیا و اوصیا علیهم السلام تبیین گشت و تفصیل داده شد و به مرحله‌ی اجرا و عمل گذاشته شده است.

به عبارت دیگر، شریعت مجموعه‌ی کتاب و سنت نبوى صلی الله علیه و آله وسلم و امامان معصوم علیهم السلام است که با تعلم و به کارگیرى آنها انسان به هدف نهایی‌اش می‌‌رسد.

طریقت:

از "طریق" (راه) گرفته شده و به معناى "پیمودن راه" است. و در اصطلاح عرفان به معناى پیمودن مراتب انسانیت و طى منازل تعالى و ترقى و صعود به کمال نهایى، انسان است.

حقیقت:

از ریشه‌ی "حق" به معناى "مطابق با واقع و خارج" است. و در اصطلاح به معناى کشف حقایق هستى و رسیدن به حق الیقین است.

عمل به شریعت در واقع چیزى جز پیمودن مدارج کمال انسانى نیست و پیمودن مدارج کمال، سبب ارتقاى معارف و ایمان انسان می‌‌گردد و به تعبیر دیگر حقیقت، باطنِ طریقت و طریقت، باطنِ شریعت است.

از نظر عرفان و عرفاى اسلام، انسان سالک موجودى است که با قدم سیر و سلوک به اصل و جایگاهى که از آن‌جا آمده است، باز می‌‌گردد و با از بین رفتن دورى و فاصله‌‌ى با ذات حق، در بساط قرب الاهى از خود فانى شده و به او باقى می‌‌گردد: « یَا أَیُّهَا الْإِنْسَانُ إِنَّکَ کَادِحٌ إِلَىٰ رَبِّکَ کَدْحًا فَمُلَاقِیهِ»(١)

اى انسان، حقّاً که تو به سوى پروردگار خود به سختى در تلاشى، و او را ملاقات خواهى کرد.

رسیدن به "حقیقت" کمال انسان و مقام قرب الاهى با دست‌یابى به باطن "شریعت" که همان "طریقت" است، ممکن خواهد شد؛ از این‌رو، در کلمات اهل عرفان، با تعبیرات "شریعت" و "طریقت" و "حقیقت" مواجه می‌‌شویم.

عزیزالدین نسفى که از عرفاى نیمه‌ی دوم قرن هفتم بود، در کتاب الانسان الکامل می‌نویسد: "شریعت، گفتِ انبیاست و طریقت، کردِ انبیاست و حقیقت دیدِ انبیاست.

سالک باید که اوّل از "علم شریعت" آنچه ما لابدّ است بیاموزد و یاد گیرد و آنگاه از "عمل طریقت"، آنچه ما لابدّ است، به جاى آورد تا از "انوار حقیقت" به قدر سعى و کوشش وى روى نماید.

هر که قبول می‌کند آنچه پیغمبر وى گفته است، از "اهل شریعت" است و هر که به جاى می‌‌آورد آنچه پیغمبر وى کرده است، از "اهل طریقت" است و هر که می‌‌بیند آنچه پیغمبر وى دیده است از "اهل حقیقت" است.

آن طایفه که هر سه دارند، کاملانند و ایشانند که پیشواى خلایقند و آن طایفه که هیچ ندارند از این سه، ناقصانند و ایشانند که از بهایمند، «و در حقیقت بسیارى از جنیان و آدمیان را براى دوزخ آفریده‌‌ایم (چراکه) دل‌‌هایى دارند که با آن (حقایق را) دریافت نمی‌‌کنند و چشمانى دارند که با آنها نمی‌‌بینند و گوش‌‌هایى دارند که با آنها نمی‌شنوند. آنان همانند چهارپایان بلکه گمراه‌‌ترند.(٢).(٣)­

البته، در بخش شریعت، عرفاى اسلام سخنانى دارند که ممکن است بر ضد مقررات فقهى تلقى شود.(۴)

سید حیدر آملى براى رفع توهم مغایرت و ضدیّت مراتب سه‌گانه‌ی شریعت، طریقت و حقیقت، به بیان این مراتب می‌‌پردازد و آنان را اسم‌‌هاى مترادفى می‌داند که بر یک واقعیت، صدق می‌کنند، ولى به اعتبارهاى مختلف و در واقع و نفس الامر آنان را بدون اختلاف می‌‌داند.

وی در بخشى از سخنان خود چنین می‌‌گوید: "... و زمانى که محقق شد این مطلب، پس بدان‌که "شریعت"، اسم است که از براى راه‌‌هاى الاهى وضع شده است که مشتمل بر اصول و فروع آن راه‌‌ها و رخصت‌‌ها و عزیمت‌‌هاى آن و نیکو و نیکوترین آنها است.

و "طریقت" عبارت است از گرفتن نیکوترین و با قوام‌‌ترین آنها، و هر مسلک و روشى که انسان به بهترین و نیکوترین و با قوام‌‌ترین و محتاط‌ترین آن‌را بپیماید، "طریقت" نامیده می‌شود، چه از جهت گفتار و چه از جهت افعال و چه از جهت صفت و حال.

و اما "حقیقت" پس آن، اثبات چیزى است کشفاً یا عیاناً یا حالاً و وجداناً... و شهادت می‌‌دهد به همگى آن، قول نبى اکرم صلی‌الله علیه و آله و سلم، به حارثه و آن این‌که فرمود: اى حارثه چگونه صبح کردى؟ حارثه گفت: صبح کردم در حالى که به حقیقت مؤمن می‌‌باشم...".(۵)

وی در ادامه‌ی کلمات خود می‌گوید: "... پس ایمان او به غیب، حق است و "شریعت" و کشف و دریافت او بهشت و دوزخ و عرش را، "حقیقت" است و زهد او در دنیا و بیدارى او در شب‌‌ها و تشنگى او "طریقت" است...، و از این کشف، در مراتب ذکر شده، خبر داد خداى تعالى در کتاب خود به "کَلاَّ لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْیَقینِ لَتَرَوُنَّ الْجَحیمَ ثُمَّ لَتَرَوُنَّها عَیْنَ الْیَقینِ"؛(۶)

یعنى نه چنان است، اگر بدانید به یقین هر آینه ببینید دوزخ را، پس هر آینه خواهید دید آن‌ را به چشم یقین.

و در آیه‌ی دیگر می‌‌فرماید: "إِنَّ هَٰذَا لَهُوَ حَقُّ الْیَقِینِ"؛(٧) و به درستى که این همان حق الیقین است.

چون مرتبه‌‌ى اول که "علم الیقین" باشد، به منزله‌‌ى "شریعت" است، و مرتبه‌‌ى دوم که "عین الیقین" باشد به منزله‌‌ى "طریقت" است و مرتبه‌‌ى سوم که "حق الیقین" باشد به منزله‌‌ى "حقیقت" است... ."(٨)

استاد مطهرى در مورد این سه واژه چنین بیان می‌‌دارد:

"یکى از موارد اختلاف مهم میان عرفا و غیر عرفا، خصوصاً فقها، نظریه‌ی خاص عرفا در باره‌ی شریعت و طریقت و حقیقت است...

فقها همین قدر می‌‌گویند: در زیر پرده‌ی شریعت (احکام و مقررات) یک سلسله مصالح نهفته است و آن مصالح به منزله‌ی علل و روح شریعت... است، اما عرفا معتقدند که مصالح و حقایقى که در تشریع احکام نفهته است، از نوع منازل و مراحلى است که انسان را به مقام قرب الاهى و وصول به حقیقت سوق می‌‌دهد. عرفا معتقدند که باطن شریعت "راه" است و آن‌را "طریقت" می‌‌خوانند و پایان این راه حقیقت است....؛ یعنى یکى ظاهر است و دیگرى باطن و سومى باطن باطن".(٩)

به بیان دیگر، انسان چه بخواهد و چه نخواهد، در حال سیر و تحول است، حال اگر این سیر و تحول را با شرع منطبق نماید، با هر قدمى به سوى انسانیت و دست‌یابى به حقیقت نزدیک‌تر می‌شود، بلکه به همان اندازه انسان‌‌تر و کاشف حقیقت می‌‌گردد تا آن‌جا که به مقام "قرب الاهى" رسیده و خداگونه می‌‌شود و تمامى شک‌‌ها و شبهه‌‌ها از دلش پاک و تمامى نقایص و رذایل از صفحه‌‌ى وجودش محو گشته و خود آیینه‌ی خدانما می‌‌گردد و می‌‌تواند در این مسیر دست‌گیر دیگران شود.

پس عمل به شریعت، طریقت است و ثمره و نتیجه‌‌ى طریقت، حقیقت است.

لکن چون کم و کیف اعمال انسان‌‌ها و نیت‌‌ها و ایمانشان متفاوت است، ثمربخشى این طریقت و دست‌یابى به حقیقت در افراد متفاوت است، به گونه‌‌اى که در برخى افراد چنان‌که باید و شاید نمودى ندارد و در انسان‌‌هاى کامل؛ مانند نبى ‌اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و امامان معصوم بویژه وجود نازنین مولای متقیان امیرالمؤمنین علی علیهم السلام اوج آن تبلور می‌یابد.

از آن‌جا که خداوند متعال، حکیم است هیچ موجودى، از جمله انسان‌‌ها را بیهوده و بی‌‌هدف نیافریده است. هدف موجودات طبیعى با سیر جبرى آنها و کمال موجودات مجرد(فرشتگان و...) به طور دفعى با افاضه‌‌ى الاهى حاصل می‌‌شود، لکن چون انسان‌‌ها مختارند، تصمیم و اراده آنها نیز در وصول به هدف دخیل است. و هر قصد و تصمیمى براى انجام کار، نیازمند تشخیص اهداف و فواید و سرانجام و لوازم آن کار است و بدون شناخت، تصمیم و اراده و انجام کار میسّر نخواهد بود.

لکن انسان نمی‌‌تواند بدون دست‌گیرى وحى، کمال خود و راه وصول به آن‌ را شناسایى کند و شاهد این امر، اختلافات فاحشى است که در میان انسان‌‌هاى اندیشمند در این زمینه موجود است. این‌جا است که نیاز به دست‌گیرى خداوند از او، از طریق وحى و ارسال رسل و انزال کتب روشن می‌‌گردد.

خداوند نیز چون حکیم است انسان را رها نکرده و با ارسال رسل و انزال کتب، راه هدایت به مقصد را به او نمایانده است.

که اگر تابع عقل و فطرت سلیم خود باشد و مرعوب یا فریفته‌ی تبلیغات و رزق و برق‌‌هاى متاع دنیا نشود، به راحتى تسلیم اوامر و نواهى الاهى در تمامى ابعاد زندگیش می‌‌شود.

این مجموعه‌‌ى تعالیم الهى و تبیین نبوى صلی الله علیه و آله و سلم و تفاسیر اولیاى دین علیهم‌السلام با عنوان "شریعت" شناخته می‌‌شوند. انسان عامل به شریعت بسان مسافرى به سوى خدا می‌‌ماند که محرک او از یک‌سو، و زاد و توشه‌ی او از سوى دیگر، همان تعالیم الاهى؛ یعنى شریعت است.

هر چه انسان در این راستا پیش رود و بر عمل و ایمان به شریعت پایدار بماند، لحظه به لحظه به مقصد نزدیک و نزدیک‌تر می‌‌شود.

ایمان و عمل کامل به شریعت، سیر در جاده‌ی انسانیت است، و این سیر خاص به "طریقت" موسوم است.

این سفر، بر خلاف اغلب سیر و سفرها، خود نیز هدف و مقصد است؛ یعنى با هر گامى که در این‌راه به پیش می‌‌رود، با منظره‌‌اى جدید و جذاب روبرو می‌‌شود و تأثیر آن بر نفس او، سبب تحول و تکامل تدریجى او می‌‌گردد، به سخن دیگر، با هر گامى، با توجه به کیفیت و کمیت و سوابق آن، انسان به هدف خود رسیده است و با گام‌‌هاى بعدى این هدف؛ یعنى کشف حقایق و قرب الى الله را تعمیق بخشیده و توسعه می‌‌دهد، و این‌گونه به "حقیقت" می‌‌رسد.

به بیان استاد حسن زاده آملى: انسان موجودى است ابدى و بر اساس قرآن و عرفان و برهان، "علم" و "عمل" انسان سازند...

غذاى جان می‌‌گردند، آن‌چنان‌که آب و نان غذاى بدن می‌‌شوند؛..

یعنى غذاى جسمانى سبب بقاى بدن و غذاى روحانى، سبب بقاى نفس ناطقه انسان است...

غذایى که طعمه‌ی جان می‌‌شود، اتحاد وجودى با نفس ناطقه که فراتر از طبیعت است پیدا می‌‌کند و براى همیشه باقى و برقرار می‌‌ماند.

پس انسان روز و شب در "طریق" ساختن خویش براى "ابد" است...

انسان باید مراقب خود باشد. باید بفهمد و بداند تا راه رشد و صلاح را بپیماید...

خداى سبحان این صنعت شگفت؛ یعنى وجود آدمى را که بزرگ‌ترین صنعت در نظام هستى است آفرید.

در کنار آن "کتابى" براى به کارگیرى و بهره‌‌ورى صحیح و نیز نگه‌دارى از آن قرار داده است...

ما در عرفان عملى دستور العملى جز "قرآن نداریم و روایات و ادعیه‌‌اى که از پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و سلم و اهل‌بیت عصمت علیهم‌السلام صادر شده همه رشته‌‌هایى هستند که از دریاى بی‌‌کران الاهى "قرآن کریم" منشعب می‌‌شوند."

در عرفان نظرى و عرفان عملى، گفتارى بالاتر و ارزش‌مندتر از گفتار پیغمبر خاتم صلی الله علیه و آله و سلم و آل ایشان علیهم‌السلام پیدا نمی‌‌کنیم؛ آنچه را که یک فرد انسان در خوراک جان و روان خود براى "قرب الى الله" نیاز دارد، در قرآن و کلام معصومان علیهم السلام نهفته است. "قرب" یعنى اتصاف به صفات ربوبى و تخلق به اخلاق ملکوتى؛ یعنى انسان در مسیر تکاملى خود، علماً و عملاً رشد پیدا کند و به جایى برسد که متصف به صفات ربوبى شود.

البته مراتب محفوظ است "وَالَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ ۚ".(١٠)

عالی‌ترین مرتبه این است که یک انسان به فعلیت تامه‌‌اش برسد و انسان کامل شود.

لکن هر انسان به اندازه سعه‌ی وجودى خود و به مقدار قرار گرفتنش در مسیر کمال انسانى، اهل نجات خواهد بود...

انسان در عرفان عملى به جایى می‌‌رسد که چشم برزخیش باز می‌‌شود؛ یعنى انسان‌ها را مطابق سریره و ملکات آنها مشاهده می‌‌کند؛..

براى مردان بزرگ و اولیای حق قیامت در این دنیا قیام کرده است.

همین‌طور پله پله بالا بروید تا می‌‌رسید به امام عارفان و متقین، امام موحدین، حضرت وصى، جناب امیرالمؤمنین على علیه‌السلام که می‌‌فرماید: "لَوْ کُشِفَ الْغِطَاءُ مَا ازْدَدْتُ یَقِیناً ". دنیا و آخرت به آن صورتى که بر ما حجاب است، براى آن‌حضرت حجاب نیست".(١١)

در پایان بخشى از سخنان عارف حقیقى امام خمینى را که بعد از بیان مقامات و نشئات انسان که همان نشأه‌‌ى آخرت و برزخ و دنیا باشد، به علوم مناسب هر نشأه براى انسان اشاره نموده، بیان می‌کنیم: "کلیه علوم نافعه منقسم می‌‌شود به این سه علم؛ یعنى علمى که راجع به کمالات عقلیه و وظایف روحیه،

و علمى که راجع به اعمال قلبیه و وظایف آن است و علمى که راجع به اعمال قالبیه و نشئه‌ی ظاهره نفس است...

هر یک از این مراتب...

به طورى به هم مرتبط است که آثار هر یک به دیگرى سرایت می‌‌کند، چه در جانب کمال یا طرف نقص.

مثلاً اگر کسى قیام به وظایف عبادیه و مناسک ظاهریه، چنانچه باید و مطابق دستورات انبیا است، عمل نمود، از این قیام به وظایف عبودیت، تأثیراتى در قلب و روحش واقع می‌‌شود که خُلقش رو به نیکویى و عقایدش رو به کمال می‌‌گذارد و همین طور اگر کسى مواظب تهذیب خلق و تحسین باطن شد، در دو نشئه‌ی دیگر مؤثر شود، چنان‌که کمال ایمان و احکام عقاید تأثیر در دو مقام دیگر می‌‌نماید. بلکه تعبیر به "ارتباط" نیز از ضیق مجال و تنگى قافیه است، باید گفت: یک حقیقت داراى مظاهر و مجالى است."(١٢)

و "در هر صورت، اى عزیز!... در هر درجه که هستى بکوش و اخلاص خود را زیادت کن و اوهام نفس و وساوس شیطان را از دل بیرون نما، البته نتیجه برایت حاصل می‌‌شود و راهى به "حقیقت" پیدا می‌‌کنى و "طریق هدایت" براى تو باز می‌‌شود و خداوند تبارک و تعالى از تو دستگیرى می‌‌فرماید".(١٣)،(١۴)

ولادت مولود کعبه

در سیزدهم رجب سال ٣٠ عام الفیل، حادثه بس عجیبی رخ داد که هرگز در تاریخ بشریت سابقه نداشته و بعد از آن نیز تکرار نشده است، و آن حادثه، به دنیا آمدن نوزادی است در درون خانه کعبه که به نام علی علیه السلام اسم گذاری شد.

مادر وی فاطمه، دختر اسد فرزند هاشم است که جزء نخستین زنانی شمرده می شود که به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم ایمان آورد و پیش از بعثت از آیین ابراهیم پیروی می کرد.

همین فاطمه زنی است که سخت مورد احترام پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم بوده است.

پدر این طفل، عمران معروف به ابوطالب، حامی بزرگوار رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم بود.

مدرک حادثه

به دنیا آمدن مولای متقیان امیرالمؤمنین، علی علیه السلام در درون خانه خدا فضیلتی است که محدّثان شیعه و دانشمندان علم انساب آن را در کتابهای خود نقل کرده اند و در میان دانشمندان اهل تسنن گروه زیادی به این حقیقت، تصریح و آن را یک فضیلت بی نظیر خوانده اند که به نمونه هایی اشاره می شود:

١- محمد مالکی می گوید: «وُلِدَ بِمکَّةَ الْمُشَرّفَةَ داخِلَ بَیْتِ الْحَرامِ فی یَوْمِ الْجُمعَةِ الثَّالِثَ عَشَرَ مِنْ شَهْرِاللّه ِ رَجَبِ سَنَةِ ثَلاثینَ مِنْ عامِ الْفیلِ... وَلَمْ یُولَدْ فِی الْبَیْتِ الْحَرامِ قَبْلَهُ اَحَدٌ سِواهُ، وَهِیَ فَضیلَةٌ خَصَّهُ اللّه تَعالی بِها اِجْلالاً لَهُ وَاِعْلاءً لَمَرْتَبَتِهِ وَاِظْهارا لِکَرامَتِهِ؛(١۵)

علی در داخل خانه خدا در مکه، روز جمعه سیزدهم ماه خدا، رجب سال سی از عام الفیل به دنیا آمد... قبل از او کسی در داخل خانه خدا به دنیا نیامده بود و این ولادت فضیلتی است که خدای بلند مرتبه علی علیه السلام را به آن اختصاص داده است، برای تجلیل او و بالا بردن مرتبه او و آشکار نمودن کرامت و بزرگواری او».

٢- حاکم نیشابوری می گوید: «ولادت علی در داخل کعبه به طور تواتر به ما رسیده است.»(١۶)

تاکنون کسی به این فضیلت دست نیافته است.»(١٧)،(١٨)

زمینه داریم که به یکی از آنها اشاره می شود:

سعید بن جبیر از یزید بن قعنب نقل نموده که من با عباس بن عبدالمطلب و گروهی از فرزندان عبدالعزّی در مقابل خانه خدا نشسته بودیم که ناگهان فاطمه دختر اسد مادر امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام که نه ماهه باردار بود و درد زایمان او را گرفته بود، ظاهر شد، «فَقالَتْ رَبِّ اِنّی مُؤمِنَةٌ بِکَ وَبِما جاءَ مِنْ عِنْدِکَ مِنْ رُسُلٍ وَکُتُبٍ، وَاِنّی مُصَدّقَةٌ بِکَلامِ جَدّی اِبْراهِیْمَ الخَلیلِ، وَاِنّهُ بَنی الْبَیْتَ العَتیقَ فَبِحَقِّ الّذی بَنی هذَا الْبَیْتَ وَبِحَقِّ الْمَوْلُودِ الَّذی فِی بَطْنی لمّا یَسَّرْتَ عَلَیَّ وِلادَتی؛(١٩)

پس فاطمه گفت: پروردگارا! به تو و پیامبران و کتابهایی که از طرف تو نازل شده اند، ایمان دارم و سخن جدّم ابراهیم خلیل را تصدیق می کنم؛ او که این خانه عتیق را بنا کرد.

پس به حق آن کسی که این خانه را ساخت، و به حق کودکی که در رحم دارم، ولادت این کودک را بر من آسان فرما!»

یزید بن قعنب می گوید: ما دیدیم که خانه خدا از پشت شکافته شد (محل مستجار) و فاطمه بنت اسد داخل خانه شد و ما دیگر او را ندیدیم، و دیوار دوباره به حال اوّل برگشت، به ذهن ما رسید که قفل در خانه خدا را باز کنیم، ولی باز نشد، «فَعَلِمْنا اَنَّ ذلِکَ اَمْرٌ مِنَ اَمْرِ اللّه ِ عَزّوجَلّ؛(٢٠)

پس دانستیم که این مسئله کاری است از طرف خدای عزیز و جلیل».

چند روز این مادر و کودک در درون خانه خدا می مانند.

راستی در این چند روز مادر چه خورده و چه نوشیده؟ و دیگر نیازهای خویش را چگونه برآورده نموده است؟...

اگر کمترین دقت و تأمّلی در این مسائل انجام گیرد، بی گمان به فضیلت والای این نوزاد و مادر میتوان پی برد که چگونه معجزات متعددی به احترام آن دو انجام می گیرد؛ شکافته شدن دیوار خانه خدا و به هم آمدن آن، ماندن چهار روز در درون خانه، پاک بودن نوزاد از آلودگی زایمان وگر نه در درون خانه خدا راه نمی یافت، استفاده از غذای بهشتی و...! خوب است در ادامه گزارش را از زبان فاطمه بنت اسد بشنویم:

وقتی از خانه بیرون آمد، گفت: «اِنّی فُضِّلْتُ عَلی مَنْ تَقَدَّمَنی مِنَ النِّساءِ لاَِنَّ آسِیَةَ بِنْتَ مُزاحِمٍ عَبَدَتِ اللّه َ عَزَّوَجَلَّ سِرّا فِی مَوْضِعٍ لایُحِبُّ اَنْ یَعْبُدَاللّه َ فِیهِ اِلاّ اضْطِرارا، وَاِنَّ مَرْیَمَ بِنْتَ عِمْران هَزَّتِ النَّخْلَةَ الْیابِسَةَ بِیَدِها حَتّی اَکَلَتْ مِنْها رُطَبا جَنیّا، وَاِنّی دَخَلْتُ بَیْتَ اللّه ِ الْحَرامَ فَاَکَلْتُ مِنْ ثِمارِ اَلجَنَّةِ وَاَوْراقِها[ارزاقها]؛(٢١)

به راستی من بر زنهای پیش از خود برتری یافتم؛ زیرا آسیة دختر مزاحم (همسر فرعون) خدا را پنهانی در جایی عبادت کرد که دوست نمی داشت در آن مکان (یعنی کاخ فرعون) خدا را عبادت کند، مگر در حال ناچاری. و به راستی مریم دختر عمران درخت خشک خرما را با دستش تکان داد تا رطب تازه ای از آن بخورد، ولی من داخل خانه خدا شدم و از میوه های بهشتی و ورقها (یا روزیها)ی آن استفاده بردم.»

مراسم نامگذاری

مولود نورانی که در درون خانه خدا به دنیا آمده و چهار شبانه روز از او و مادرش با غذای بهشتی پذیرایی شده، برای نام گذاریش نیز خدای خانه باید تصمیم بگیرد، نه پدر و مادر و یا پدربزرگ و مادربزرگ.

و چنین هم شد، خداوند منّت خویش را بر او کامل نمود و با جملاتی از عالم غیب به گوش فاطمه مادر نوزاد رساند که او را چه نام نهد.

فاطمه بنت اسد می گوید: «فَلمّا اَردْتُ اَنْ اَخْرُجَ هَتَفَ بی هاتِفٌ یا فاطِمَةُ سَمّیهِ عَلیّا فَهُوَ عَلِیٌ وَاللّه ُ الْعَلِیُّ الاَْعْلی یَقُوْلُ: اِنّی شقَقْتُ اِسْمَهُ مِنْ اِسْمی وَاَدّبْتُهُ باَدَبی وَوَقَفْتُهُ عَلی غامِضِ عِلْمی وَهُوَ الَّذی... یُؤذِّنُ فَوْقَ ظَهْرِ بَیْتی وَیُقَدِّسُنی وَیُمَجِّدُنی فَطُوبی لِمَنْ اَحَبَّهُ واَطاعَهُ وَوَیْلٌ لِمَنْ اَبْغَضَهُ وَعَصاهُ؛(٢٢)

پس هنگامی که خواستم [از کعبه] خارج شوم، هاتفی [از غیب] مرا ندا داد: ای فاطمه [او را] به نام علی نام گذاری کن! پس او علی است و خدای علیّ اَعْلی است که می گوید: به راستی، اسم او را از اسم خودم جدا ساختم و او را به ادب خود پرورش دادم و او را بر پیچیدگیهای علم خود آگاه ساختم و او کسی است که... بر بام خانه من اذان خواهد گفت و مرا تقدیس و تمجید خواهد نمود. پس خوش به حال کسی که او را دوست بدارد و اطاعتش کند و وای بر کسی که او را دشمن بدارد و نافرمانی کند.»

آن گاه فاطمه بنت اسد روی به خانه نهاد.

شخصی به سرعت خود را به ابوطالب و خانواده او رساند و بشارت ولادت علی علیه السلام را داد. همه خانواده که در پیشاپیش آنها محمد مصطفی صلی الله علیه و آله وسلم قرار داشت، به استقبال فاطمه و نوزادش آمدند، محمد مصطفی صلی الله علیه و آله وسلم نوزاد را در بغل گرفت و زبان خویش را در دهان او قرار داد و اذان و اقامه در گوش او خواند.

آن گاه ابوطالب شتران زیادی را به عنوان ولیمه این نوزاد قربانی نمود و تمام مردم را نیز دعوت نمود؛ به این صورت که اوّل هفت بار خانه خدا را طواف نمایند، آن گاه داخل خانه ابوطالب روند و بر علی علیه السلام سلام نمایند.(٢٣)

راز ولادت

آنچه مهم و ضروری است که جامعه اسلامی، اعم از شیعه و سنی به آن توجه نمایند، راز و فلسفه این ولادت در درون خانه خداوند و کعبه است.

مریم با آن عظمت که به تصریح قرآن معصومه است و فرزند او از پیامبران اولوالعزم بود، وقتی درد زایمان او فرا می رسد، به او دستور داده می شود که محراب و عبادتگاه را ترک گوید و به نقطه دوردستی پناه برد؛(٢۴)

چرا که اینجا عبادتگاه است، نه زایشگاه؛ ولی فاطمه بنت اسد را به درون مقدس ترین عبادتگاه، یعنی کعبه فرا می خوانند و با معجزه دیوار شکافته می شود و در برخی منابع آمده که به فاطمه بنت اسد الهام شد که وارد خانه کعبه گردد.(٢۵)

اگر به روایات امامت و ولایت ائمه اطهار علیهم السلام مخصوصا امیرمؤمنان علیه السلام دقّت شود، در می یابیم که اساسی ترین شرط توحید، ولایت امامان معصوم است؛ چنان که در حدیث سلسلة الذهب و دهها حدیث دیگر به آن تصریح شده است که کلمه توحید دژ نفوذ ناپذیر الهی است، به شرطی که ولایت و امامت امامان در کنار آن باشد.(٢۶)

این از نظر فکری و اعتقادی، و امّا از نظر رفتاری و عمل نیز اساسی ترین شرط قبولی اعمال، پذیرفتن امامت علی علیه السلام و فرزندان اوست.

امام باقر علیه السلام فرمود: «هر کس به خداوند عزّتمند تقرّب جوید با عبادتی که تلاش خود را در انجام آن به کار برد، ولی امامی نصب شده از جانب خداوند برای او نباشد، تلاشش پذیرفته نمی شود و گمراه و سرگردان خواهد بود، و خداوند نیز اعمال او را دشمن می دارد.»(٢٧)،(٢٨)

در ذیل جملاتی که فاطمه بنت اسد در لحظه خروج از خانه خدا شنید، می خوانیم: «فَطُوبی لِمَنْ اَطاعَهُ وویلٌ لِمَنْ اَبغَضَه وَعَصاهُ؛(٢٩)

پس خوش به حال کسی که او را دوست بدارد و اطاعتش کند و وای بر کسی که او را دشمن بدارد و نافرمانی کند.»

در دعوت نامه ابوطالب از مردم برای ولیمه حضرت علی علیه السلام می خوانیم: «وَقالَ هَلُمُّوا وَطَوِّفُوا بالبَیْتِ سَبْعا وَادْخُلُوا وَسَلِّموا عَلی عَلیٍّ وَلَدِی؛(٣٠)

گفت: مردم! بیایید و هفت بار دور خانه طواف کنید، [آن گاه] داخل [خانه من] شوید و بر فرزندم علی سلام کنید.»

این سخن به این رمز که علی علیه السلام امام و رهبر آینده شماست، اشاره دارد.

امام باقر علیه السلام فرمود: «اِنَّما اُمِرَ النّاسُ اَنْ یَأْتُوا هذِهِ الاَحْجارَ فَیَتَطَوّفُوا بِها، ثَمَّ یَأْتُونَنا فَیُخْبِروُنا بِوِلایَتِهِمْ وَیَعْرِضُوا عَلَیْنا نُصْرَتَهُمْ؛(٣١)

همانا به مردم دستور داده شده است که بیایند و این سنگها (کنایه از کعبه) را طواف کنند. سپس نزد ما (امامان) آیند و خبر ولایتشان را [نسبت به ما] اظهار نمایند، و یاری شان را نسبت به ما عرضه دارند».

نتیجه آنکه راز ولادت امیرمؤمنان علی علیه السلام در درون خانه کعبه این است که مردم در حال نماز رو به کعبه باشند و صورت دل را به سوی امامت امامان معصوم و در رأس آنها مولای متقیان امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام داشته باشند و هرگز از یاد نبرند که علی در درون خانه توحید جا دارد.

من ار به قبله رو کنم ، به عشق روی او کنم

اقــامــــه صلـوة  را به  گفتگـــــوی  او   کنم

گر از وطـن سفر کنــم سفر به ســوی او کنم

ز حــج  و بیـــت بگذرم طــواف کوی او کنم

کز احترام  مولــدش حرم شده است محتــرم

 در ایـن ولا بگــو نعــم ، که  هست اعظم نعم

الا کــه  رحمــت  آیتـــی  ز رحمت علی بود

همـه  کتــاب  انبیـــا  حکایــت    علی   بـود

بهشــت و هــرچــه انــدر او عنایت علی بود

اجــلّ  نعمـــت   خــدا   ولایـــت  علـی   بود(٣٢)

صراط مستقیم

در تفسیر آیه شریفه اِهْدِنا الصِّراطَ المستَقیم نقل می کنند که صراط مستقیم یعنی صراطِ مصطفی صلی الله علیه و آله وسلم . و عبداللّه بن عباس شاگردِ مولای متقیان امیرالمؤمنین علی علیه السلام در تفسیرِ آیه اِهْدِنَا الصِّراط الْمُستقیمِ گفته است: ای بندگان خدا! بگویید اِهْدِنا به حُبّ نبیّ صلی الله علیه و آله وسلم و اهلِ بیت گرامی اش.

ابی جعفرالباقر علیه السلام از پدر و ایشان از جدش نقل کرده است که رسول اللّه صلی الله علیه و آله وسلم فرمود:

هر کسی مشتاق است که از پل صراط مثل باد تند پاییزی بگذرد و خود را بدونِ حساب به بهشتِ جاویدان برساند؛..

ولایتِ ولیّ و وصیّ و مصاحب و خلیفه من، علی بن ابی طالب علیه السلام را بپذیرد و بر دل بسپارد.

و هرکسی می خواهد در آتش جهنّم سرنگون شود، ولایتِ علی بن ابی طالب علیه السلام را رها کند. به عزّت و جلالِ پروردگارم سوگند!

علی علیه السلام باب اللّه است، هیچ کسی وارد نمی شود مگر از آن باب، و او صراط مستقیم است، علی علیه السلام آن کسی است که خداوند، در روز قیامت از ولایت او سئوال خواهد کرد.

خورشید هدایت

جابر بن عبداللّه انصاری می گوید از رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم شنیدم که فرمود:

«با نور خورشید دنبال هدایت و مطلوب خود باشید، اگر خورشید غایب شد، به وسیله ماه هدایت یابید، اگر ماه پنهان شد به وسیله ستاره زُهره، راه را بیابید، اگر زُهره ناپدید شد به وسیله فرقدین به دنبال هدایت باشید.

سئوال شد یارسول اللّه ! شمس، قمر، زهره و فرقدان را نمی شناسیم، بیان فرمایید تا بدانیم اینان کیستند؟

حضرت فرمود: من خورشید هدایتم، علی علیه السلام قمر عالم تاب است، فاطمهْ ستاره نورانی در شبِ ظلمانی است و حسن و حسین هم فرقدان این جهان هستند.

صراطِ علی علیه السلام

سلام بن مُستَنیر جُعفی می گوید: روزی در منزل امام باقر علیه السلام به خدمت آن بزرگوار رسیدم و عرض کردم، فدایت شوم، سئوالی دارم، اگر مشقّت ندارد جواب دهید.

حضرت فرمود: از هر چه دوست داری سئوال کن. گفتم: اجازه می فرمایی از مسایل قرآن بپرسم! فرمود: سؤال کن.

پرسیدم: معنی آیه شریفه«هَٰذَا صِرَاطٌ عَلَیَّ مُسْتَقِیمٌ» چیست؟(٣٣)

فرمود: آن صراط علی بن ابی طالب علیه السلام است. پرسیدم: آیا صراط علی بن ابی طالب علیه السلام منظورتان است.

دوباره بیان فرمود: بلی، آن صراط علی بن ابی طالب علیه السلام است.

برهان و نور

عبداللّه بن سلیمان نقل می کند، از ابی عبدالله امام جعفر صادق علیه السلام سؤال کردم، منظور از برهان و نور در کلام خداوند:

قَدْ جَاءَکُمْ بُرْهَانٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَأَنْزَلْنَا إِلَیْکُمْ نُورًا مُبِینًا (٣۴)

یعنی چه؟ آن بزرگوار فرمود: منظور از برهان، محمد صلی الله علیه و آله وسلم و منظور از نور، علی بن ابی طالب علیه السلام است.

و هم چنین منظور از صراط مستقیم علی بن ابی طالب علیه السلام است.

ابوبصیر نقل می کند از ابی عبداللّه علیه السلام پرسیدم، صراطی را که ابلیس گفت:

لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِرَاطَکَ الْمُسْتَقِیمَ.(٣۵)

منظور کدام راه و صراط است؟ آن حضرت فرمود: منظور از صراط مستقیم، صراط علی علیه السلام است.

عبدالله بن ابی جعفر از برادرش نقل می کند؛ هذا صِراطک المستَقِیم منظور کدام راه و صراط است؟ آن حضرت فرمود: منظور از صراط مستقیم، صراط علی علیه السلام است.

عبدالرحمن بن زید بن اسلم می گوید: از پدرم درباره آیه شریفه صِرَاطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ.(٣۶)

سئوال کردم، پدرم گفت: آن صراط نبی صلی الله علیه و آله وسلم و پیروانش و هم چنین صراط علی علیه السلام و شیعیانش است که خدای منّان به آنان نعمت هدایت را عنایت فرمود.

هدایت و نور

از عبداللّه بن عباس شاگرد تفسیری مولای متقیان امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام امیرالمؤمنین از تفسیر آیه ذَٰلِکَ الْکِتَابُ لَا رَیْبَ فِیهِ هُدًى لِلْمُتَّقِینَ.(٣٧)

پرسیدند. او در جواب گفت: «شک نیست که قرآن از جانب خدای رحمان است، و در قرآن هُدی یعنی هدایت و نور برای متقین است.

و بدانید، مولای متقیان امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام که حتی در یک چشم به هم زدن مشرک نشد و بت را نپرستید و عبادت خالص را برای خدای سبحان به جای آورد، از متقین است.

او و شیعیان حقیقی اش بدون حساب وارد بهشت می شوند.

رستگاران

روزی سلمان فارسی گفت: یا علی علیه السلام ! هرگاه، به خدمت پیامبر وارد می شدم، آن حضرت دست بر کتفم می گذاشت و می فرمود: یا سلمان! 

هَذَا وَ حِزْبُهُ هُمُ اَلْمُفْلِحُونَ.(٣٨)

ای سلمان! این مرد [یعنی علی علیه السلام ] و حزبش از رستگارانند.

از عبدالله بن عباس درباره کلام خدای تعالی: «آمِنُوا کَمَا آمَنَ النَّاسُ » (٣٩)

سئوال شد. ابن عباس در جواب گفت: آنان علی بن ابی طالب علیه السلام ، جعفر طیّار، حمزه سیّد الشهدا، سلمان، ابوذر، عمّار، مقداد، حُذیفة بن یمان و امثال این جماعت از مؤمنان راستین هستند.

از ابن عباس با سلسله سند طولانی آن نقل شده است: آنچه از قرآن به طور خاص در حقّ رسول اللّه صلی الله علیه و آله وسلم و علی علیه السلام و اهل بیتش نازل شد آیه شریفه وَبَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ(۴٠) است که در شأن علی بن ابی طالب علیه السلام و حمزه سید الشهدا و جعفر طیّار و عبیدة بن حارث بن عبدالمطلب نازل شده است.

خلیفه روی زمین

خدای تعالی فرمود: إِنِّی جَاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً.(۴١)

«من روی زمین خلیفه و جانشین برگزیدم».

سئوال اینجاست، این خلفا و برگزیدگان چه کسانی هستند؟! از عبدالله بن مسعود روایتی نقل شده است که در قرآن، خلافت از جانب خداوند برای سه نفر واقع شده است:

اول؛ خلافت برای آدم علیه السلام ،

دوم؛ خلافت برای داود علیه السلام ، 

سوم؛ خلافت برای مولای متقیان، امیرالمؤمنین علی علیه السلام است، بر اساس آیه لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ.(۴٢)

آن حضرت خلیفه خداوند مثل آن دو نفر [ آدم و داود] بر روی زمین است.

سلمان فارسی نقل است که گفت: روزی در خدمت محمد مصطفی صلی الله علیه و آله وسلم بودم، آن حضرت فرمود: ای مردم! بدانید، وصی و خلیفه و بهترین کسی که بعد از من، دَیْنِ مرا ادا کند و وعده های مرا عمل نماید، پسر عمّ من علی بن ابی طالب علیه السلام است.

خصالِ برگزیده

حضرت مصطفی صلی الله علیه و آله وسلم علم و دانش مولای متقیان امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام را شبیه آدم قرار داد.

یکی از صحابه نقل می کند: با جماعتی در کنار رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم نشسته بودیم، به محض این که علی علیه السلام وارد مجلس شد، پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم از ورود او مسرور شد و این مطلب را فرمود:

«هر کسی اراده کند به علم آدم و فهم نوح و حلم ابراهیم بنگرد به علی بن ابی طالب علیه السلام نظاره کند».

برای علی علیه السلام چهار خصلت ارزنده و بارز وجود دارد که برای احدی ذکر نشده است:

«علی علیه السلام نخستین عرب و عجمی است که با پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم نماز گزارد.

مولای متقیان امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام تنها کسی است که در همه جنگ ها پرچم پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم را پیروزمندانه در دست داشت.

در جنگ احد تنها کسی که پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم را تنها نگذاشت و فرار نکرد علی علیه السلام بود، علی علیه السلام تنها صحابی بود که پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم را غسل داد و او را در قبر گذاشت».

فضایل حمیده

شعبی نقل می کند: ما گروهی بودیم در شهر بصره، بر حجّاج بن یوسف وارد شدیم. و حسن بصری هم آخرین نفری بود که وارد مجلس شد. حجاج بن یوسف پیوسته از علی علیه السلام عیب جویی کرد.

و از او بد می گفت و ما همه از ترس و به منظور بر حذر ماندن از شرّش او را همراهی می کردیم، و حسن هم ساکت بود و چیزی نمی گفت. حجّاج بن یوسف پرسید:

ای ابا سعید! چرا ساکت نشسته ای؟ در مورد ابوتراب بگو، تا بدانم رای و نظر تو چیست؟

حسن گفت: خدای تعالی فرمود: «علی علیه السلام از کسانی است که خدای تعالی او را هدایت کرده است و از اهل ایمان و یقین قرار داد. او پسر عمّ رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم و همسر دختر او و محبوب ترین چهره نزد پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم است، دارای سوابق حمیده و فضایل کثیره است که تو و هیچ کس دیگری، قادر به رد یا منعِ آن فضایل نیست.

یکی از صحابه نقل می کند: روزی در حضور رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم نشسته بودم، شخصی از علم و دانش و حکمت علی علیه السلام سؤال کرد. آن حضرت فرمود:

«بدانید حکمت به ١٠ قسمت تقسیم شده است،

٩ قسمت آن به علی بن ابی طالب علیه السلام و یک قسم آن به بقیه مردم داده شد».

حکمتِ زیاد

عامر بن مفضّل تغلبی می گوید: روزی به نزد حسن بن صالح رفتم و مسائل بسیاری از او سئوال کردم. در جواب هر مسئله ای می گفت: حکیم الحکماء علی بن ابی طالب علیه السلام چنین فرمود و چنان پاسخ داد؛ یعنی او را حکمتی زیاد و علمی فراوان بود که جواب هر مسئله ای را می گفت و هرگز درنمی ماند.

باز هم عامر نقل می کند: روزی در نزد ربیع بن خیثم ذکری از نام مولای متقیان امیرالمؤمنین علی علیه السلام شد، آهی کشید و گفت: از شخصی نام بردید که دوستان و محبّان او، او را بسیار دوست می داشتند و دشمنان او نیز نسبت به وی بغضی شدید داشتند.

سپس گفت: ای مردم، هیچ کس را در حکمت به اندازه علی علیه السلام ندیدم. آن گاه آیه وَمَنْ یُؤْتَ الْحِکْمَةَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْرًا کَثِیرًا ۗ(۴٣) را تلاوت کرد. مردم گفتند: ای ربیع! تو در حقّ علی علیه السلام مبالغه می کنی البته. هر چند مردم نمی فهمیدند چه می گویند، از نزدش متفرّق شدند.

کشتیِ نجات

مولای متقیان امیرالمؤمنین علی علیه السلام فرمود: از رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم شنیدم فرمود: «هرکسی دوست دارد به کشتی نجات درآید، و به دستگیره محکم درآویزد و به ریسمان محکم الهی اعتصام جوید، ولایت علی علیه السلام و امامتِ فرزندانِ او را بپذیرد تا گمراه نشود».

در جنگ اُحد که بر اثر سهل انگاری، عدّه ای از مسلمانان کشته و عدّه ای نیز زخمی شدند، مشرکین صحنه جنگ را ترک کرده به سوی مکّه روان شدند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم علی علیه‌السلام را با این که مجروح بود فرا خواند و با جمعی از قبیله خزرج به تعقیب مشرکین مکّه فرستاد.

علی علیه السلام و همراهان منزل به منزل آنان را تعقیب می کردند و آنان به سوی مکّه گریختند.

در آن هنگام خدای سبحان به پاس خدمات علی و همراهان وی آیه الَّذِینَ اسْتَجَابُوا لِلَّهِ وَالرَّسُولِ مِنْ بَعْدِ مَا أَصَابَهُمُ الْقَرْحُ ۚ (۴۴) را بر پیامبرش صلی الله علیه و آله وسلم نازل فرمود.(۴۵)

افضل انبیاء

امام صادق علیه‌السلام از یکی از شیعیانش پرسیدند: «نظر دوستاران ما راجع به مولای متقیان امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام و مقایسه ایشان نسبت به سایر انبیا چیست؟

او گفت: آقا، منظور شما کدام ویژگی حضرت امیرالمؤمنین است؟

فرمودند: علم ایشان، پاسخ داد: آنان مولای متقیان امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام را خیلی بزرگ می دانند اما انبیاء اولوالعظم (حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم، حضرت عیسی، حضرت موسی، حضرت ابراهیم و حضرت نوح علیهم‌السلام را اعلم از ایشان می دانند.

حضرت پاسخ دادند: خیر، امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام افضل هستند.

آن شخص با تعجب پرسید: آیا واقعاً امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام از همه انبیا افضل هستند؟! حضرت فرمودند:

«إِنَّ اللَّهَ یَفْتَحُ‌ مَسَامِعَ‌ مَنْ یَشَاء».(۴۶)

خدای متعال اگر بخواهد کسی را هدایت کند گوش دلش را باز می کند تا حرف را بفهمد و اگر قصد هدایت کسی را نداشته باشد گوش دل را می بندد؛ یعنی می شنود ولی نمی فهمد. بعد حضرت در ادامه توضیح دادند که من می گویم هرچه نزد همه انبیا بود نزد امیرالمومنین است اما «هُوَ یَسْأَلُنِی هُوَ أَعْلَمُ أَمْ بَعْضُ النَّبِیِّین»‌ (۴٧) تو می گویی امیرالمؤمنین افضل است یا انبیاء اولوالعظم؟!

البته سخن در باب وجود مقدس رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم نیست زیرا «أَنَا مَدِینَةُ الْعِلْمِ‌ وَ عَلِیٌّ بَابُهَا» (۴٨) «أَنَا دَارُ الْحِکْمَةِ وَ عَلِیٌّ بَابُهَا»(۴٩).

همه علوم نبی اکرم و امیرالمؤمنین یکی است چرا که امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام جان نبی اکرم صلی‌الله علیه و آله وسلم است که در آیه شریفه مباهله آمده است «وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَکُمْ»(۵٠)

واژه «غدیر» در لغت به چند معنا آمده است؛ مانند «آبگیر»،(۵١) «قطعه‌ای از آب»،(۵٢)

و «جای جمع شدن آب باران».(۵٣)

غدیر خُمّ در میان راه دو شهر بزرگ دنیای اسلام، مکه و مدینه، در محلی به نام «جُحفه» وجود دارد که در زمان رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم کاروانیان حج در آن‌جا از هم جدا می‌شدند و به طرف دیار خود می‌رفتند.

درباره علت نام‌گذاری این مکان به غدیر خمّ، احتمالاتی داده شده است؛ مانند این‌که به اعتبار آب و هوای آن منطقه به این نام نامیده شده است.(۵۴)

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم به دستور خداوند، در غدیر خم على بن ابی‌طالب علیه‌السلام را امام، وصی و جانشین خود به مردم معرّفى نمود. 

ابلاغ خلافت حضرت علی(ع) در «غدیر خم»

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم مسئله ولایت و خلافت حضرت علی علیه السلام را در بازگشت از «حجة الوداع» و در آن شرایط سخت، در محل «غدیر خم» مطرح فرمودند.

آن‌گاه که تهدید رومیان از ناحیه سرزمین‌هاى شام، مرزهاى شمالى کشور اسلامى را به خطر انداخت و قدرتِ زبان‌زد رومیان، همه را وحشت‌زده کرد، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم چنین مصحلت دانست که سپاهى گران از تمام بلاد اسلامى فراهم و به قصد سرحدّات شمالى روانه گرداند.

روم، یکی از دو قدرت بزرگ دنیاى آن روز، قدرت برتر، لقب گرفته و با امپراتوری قدرتمند ایران برابرى می‌کرد، از این رو مبارزه و جهاد با آنان، براى بسیاری از مسلمانان مشکل و حتی پیروزى بر آنان غیر ممکن می‌نمود.

همین امر موجب شد تا رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در گردآورى و تجهیز سپاه و افزودن بر شمار آن، تلاش بی‌سابقه‌اى نماید.

ایشان از پیش اعلام فرمود که هدف، ناحیه‌اى است که قلعه تبوک در آن واقع شده و طبق گزارش خبرچینان، سپاه روم در آن گرد آمده‌اند.

چون زمان مقّرر فرا رسید، پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و سلم دستور حرکت دادند و نماینده خود را در مدینه معیّن نمودند.

اما برخلاف سایر سفرها و جنگ‌ها، این‌بار رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نزدیک‌ترین یار و خویشاوند خویش و دلاورترین مبارز میادین جنگ را به ماندن در مدینه و سرپرستى خاندان ایشان و گروه مهاجر امر نمود.

نبودِ دلاورى مانند على علیه‌السلام در میان رزمندگان، برایشان گران بود.

منافقان نیز از این فرصت در پى بهره‌جویى آمدند. آنها براى مدت طولانى غیبت پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و سلم در مدینه، نقشه‌ها داشتند، اما در صورت ماندن علی علیه‌السلام در شهر، کارى از پیش نمی‌بردند.

به همین جهت چنین شایعه کردند که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را حفظ جان داماد و پسر عمّ، عزیزتر از جهاد با رومیان بوده و شاید این به خواست خود وى  على علیه‌السلام انجام شده است.

این شایعه را حضرت على علیه‌السلام دریافت و سراسیمه خود را به لشکر که در اردوگاه نظامى خارج از شهر آماده حرکت بود رساند و مصرّانه از مقتدای خویش خواست تا اذن حضور در رکاب را صادر نماید.

اما رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را عقیده همان بود که از اوّل فرموده بود.

ایشان در ظاهر براى اطمینان خاطر حضرت علی علیه‌السلام، و در واقع براى تفهیم مسئله‌اى مهم به مسلمانان و حاضران در اردوگاه، رو به حضرت على کرد و فرمود: «أَ مَا تَرْضَى أَنْ تَکُونَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی»؛‌(۵۵)

آیا راضی نیستی به این‌که براى من چون هارون براى موسى باشى با این فرق که بعد از من پیامبری نخواهد بود.

کلام، قاطع بود و روشنگر. هر کُند ذهنى می‌دانست که این کلام چه مفهومى دارد و تنها براى رضایت و دلخوشی مولای متقیان امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام نیست و در واقع اعلام جانشینی وى براى رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است.

به هر روى؛ سپاه به جانب تبوک روان شد و پس از طى مسافت بسیار، بدون وقوع درگیرى به مدینه بازگشت.

اما همگان، گفتار پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم را بارها و بارها در ذهن خود مرور کردند و در حلقه خویش تکرار نمودند.

خیرخواهان با یادآورى آن دلشاد می‌شدند و بداندیشان، بافته‌هاى باطل ذهنى خویش را بر باد رفته می‌دیدند.

این بگذشت تا موسم آخرین حجِ آن خیرالبشر گردید. اراده آن‌حضرت که ملهم از خواست خداوندى بود بر این قرار گرفت که مردمان جملگى را از این سفر آگاه سازد تا هر کس  از مهاجر، انصار، قبایل اطراف و ساکنان تمام بلاد توان دارد، در مراسم حج، همراه آن سرور باشند و دستور فرمود تا خبر به همگان ابلاغ شود.

جارزنان خبر را در کوچه‌هاى مدینه، با فریاد رسا بانگ زدند. عابران با شنیدن خبر به تکاپو افتادند. پیام همه جا نقل شد و دهان به دهان گردید.

آنانى که در بیرون شهر به کار در نخلستان مشغول بودند یا به چراى گوسفندان و شتران رفته بودند، پس از بازگشت، به محض ورود خبر را دریافتند.

پیک‌هاى ویژه به تمام نقاط فرستاده شد و مردم شهرها، واحه‌ها و بادیه‌نشینان به همراهى پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و سلم فراخوانده شدند.

همه جا این پیام ابلاغ شد: «هر کس توان دارد، حضرتش را همراه باشد در طواف و سعى و صفا و مروه و وقوف و رمى جمره، خود را آماده کند».

توانمندان تمام قبایل، آهنگ حرکت کردند. از بادیه‌نشینان صحراهاى «نجد» تا ساکنان «بطحاء» و طائف و واحدهاى اطراف مدینه تا مرز عراق و شام. شترداران، اسباب سفر بربستند؛ اسب‌داران، مرکب خویش زین کردند؛ پیادگان نیز با ره توشه‌اى سَبُک، به راه افتادند.

مردمان مشتاق اطراف مدینه، از کوره راه‌ها، چون سیل سوى شهر روان شدند تا هم‌قدم و همراه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم ، عازم سفر شوند و هر کس قدرت آمدن به مدینه نداشت، در مسیر آن‌ حضرت قرار می‌گرفت تا از اوّلین نقطه ممکن، افتخار همراهى حضرتش را بیابد. مدینه دگرگون شده بود.

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم پیشاپیش کاروان حجّاج از شهر خارج شدند و کاروانیان به دنبال وى. هر کس قدرت یا توفیق همراهى نداشت، با اشک، کاروان را بدرقه می‌کرد.

در میان راه مردمان، گروه گروه و دسته دسته به کاروان حجّ می‌پیوستند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در  « ذُو الحُلَیْفه» (مسجد شجره) احرام بست و لبّیک‌گویان به سوى مکه روان شد و کاروانیان به تأسّى از پیامبرمکرم اسلام صلی الله علیه و آله و سلم، همان می‌کردند که وى انجام می‌دادند.

این‌بار نیز رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را یار و یاور همیشگى همراه نبود و همه، جاى خالى وى را در کنار پیامبر احساس می‌کردند و شاید خود پیامبراکرم (ص) بیش از دیگران.

او که همواره گوش به فرمان بود و سفرها و خطرها را بر جان می‌خرید، به دستور رسول خدا (ص)  خویش عازم یمن شده بود.

تک‌سوارى شتابان و برق آسا، از جانب یمن به سوى مکّه می‌تاخت؛ چنان‌که گویى آتشی سوزان جانش را می‌گداخت و اضطرابى عظیم تپش قلبش را چند برابر می‌کرد.

سوار نه بر مرکب خویش تازیانه می‌نواخت و نه بر او خشم می‌گرفت بلکه با نوازش و خواهش از او می‌خواست هر چه در توان دارد، در قدم‌هایش ریزد و او را به پیش بَرد و اسب که گویى از ضمیر سوارش آگاه بود، همانند پرنده‌اى سبکبال، پرواز گونه می‌تاخت و صحراها و دشت‌ها را 

در می‌نوردید. سوار، چشم به دور دست‌ها داشت و ذکر خدا بر لب. تنها به روبه‌رو مى‌نگریست و تمام تلاشش این بود که خود را به مرادش برساند و رسم بندگى را آن‌گونه که در گذشته آموخته بود، به ‌جا آرد و عبادتش را به گُلاب همراهى مراد، معطّر سازد.

سوار را همه می‌شناختند. او کسى نبود جز مولاى حق‌پرستان که در نبرد تبوک سرپرستى خاندان رسول اکرم صلی‌الله علیه و آله و سلم را به عهده گرفته و لقب هارونى براى پیامبر خدا(ص) گرفته بود.

او على علیه‌السلام بود که چندى قبل از حرکت کاروان حجّ، در فرماندهى گروهى عازم یمن شده بود و چون عزم بازگشت نمود، خبر حجّ رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را شنید و براى آن‌که زودتر به خدمت آن‌حضرت برسد، فرماندهى سپاه را به جانشین خویش سپرد و بی‌درنگ آهنگ مکّه نمود.

سرانجام محرم شد و خود را به مراد خویش رساند. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از دیدار وى شاد گشت و او را در آغوش گرفت.

عاشقان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به دنبال حضرتش عازم مِنی شدند و تا طلوع آفتاب در آن‌ جا به ذکر حق و ستایش جلال و جبروت ربّ و شست‌ وشوى زنگار دل پرداختند.

آن‌گاه به دنبال رهبر خویش که سوار بر شترى بود عازم عرفات شدند. جمعیّت در صحراى عرفات بسان دریاى بیکران آرام گرفت تا سخنان رسول خویش بشنوند و شاید این اجتماع، تمرینى بود براى اجتماعى بزرگ‌تر و سخنانى مهم‌تر.

وقوف در عرفات و سپس مشعر و مراسم رمى جمره و قربانى و تقصیر، (۵۶) همان‌گونه که رسول خدا (ص) می‌آموخت و خود انجام می‌داد، عاشقانه انجام پذیرفت و کاروانیان شادمان از انجام مناسک در کنار پیامبرشان، آهنگ بازگشت نمودند.

خیل مسلمانان، سرمست از اطاعت الهى و توفیق همراهى پیامبرشان، مکه را ترک می‌گفتند و مکّیان که چند روزى را شاهد حضور مسلمانان نواحى مختلف بودند، با حسرت، حرکت حجّاج را نظاره می‌کردند. سواره‌ها از پیش و پیاده‌ها در شماری بسیار بیشتر در پى آنان.

رسول خدا(ص) چون خورشیدى فروزان در پیشانى این موج موّاج و خروشان، سوار بر شتر خویش رو به سوى مدینه داشت.

آن‌ حضرت پس از سال‌ها سختی و شکنجه و محاصره و تبعید و سپس جنگ و درگیرى، اکنون به رضایت حق خوشدل بود و شادمان از این‌که زمانى در خفا و شبانه و غریبانه مکّه را ترک می‌گفت، امّا اکنون امداد الهی او را به مقامی رسانده بود که تمامی اهل حجاز به رسالتش مؤمن گشته و برترین آنان در کنار وى اعمال حج را به‌جا آورده‌اند؛ گرچه وسوسه خناسان هرگز خاطر ایشان را آسوده نمی‌گذاشت.

آفتاب تازیانه آتشین بر صحرا می‌نواخت و ریگ‌ها را می‌گداخت.

تمام دشت را هیچ سایه سارى جز آسمان نبود. کاروان خرامان و دامن‌کشان پیش آمد تا به ناحیه «رابغ» رسید.

حالِ پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و سلم دگرگون شد. چهره‌اش حالتی خاص به خود گرفت؛ حالتى که همواره هنگام نزول وحی بر ایشان عارض می‌شد. امین وحى، پیغام قاطع خداوندى را بر رسولش ابلاغ نمود: «یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرین‌»؛ (۵٧)

اى پیامبر! آنچه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده است، کاملاً [به مردم] برسان! و اگر نکنى، رسالت او را انجام نداده‌اى! خداوند تو را از [خطرات احتمالى] مردم، نگاه می‌دارد؛ و خداوند، جمعیّت کافران [لجوج] را هدایت نمی‌کند.

پیامبر اکرم(ص) توقّف نمود. محل توقّف، آخرین نقطه مشترک مسیر کاروانیان بود و از آن پس، هر کدام، راه دیار خویش، در پیش می‌گرفتند. بعضى از کاروانیان جدا شده و در مسیرهاى خود مسافتى پیموده بودند. بعضى در حال وداع با دوستان بودند و عدّه‌اى نیز از کاروان عقب افتاده و به محل توقّف نرسیده بودند.

رسول خدا(ص)، هم اهمیت پیام را دریافته بود و هم اهمیت زمان ابلاغ آن‌ را. می‌دانست پس از رحلتش از میان امت، باید زحماتش پاس داشته شود.

اگر امیرى توانا بر کاروان گمارده نشود، رنج سال‌هاى سخت مکه، محنتِ سفر طائف، مشقّتِ انصار مدینه، سختى هجرت مهاجران، خون شهداى بدر و اُحُد و احزاب و خیبر و حُنین به هدر خواهد رفت و از همه مهم‌تر، رسالتش تکمیل نخواهد شد. پیامبر اکرم(ص) می‌دانست فرصت‌طلبانی در میان امت خزیده‌اند که اگر مجال یابند، سرنوشت امت را آن‌گونه رقم خواهند زد که خود می‌خواهند و خواست خداوند و رسولش نزد آنان متاعی است که خریدار ندارد. پس باید کاروان خوش آهنگِ تازه به حرکت درآمده را امیرى بایسته باشد و از طرفى، زمان و مکان نیز مناسب‌ترین براى این هدف است.

آهنگ توقّف کاروان توسط جارچیان نواخته شد. رفته‌ها بازگشتند؛ پراکنده‌ها جمع شدند؛ پیاده‌ها توشه بر زمین نهادند، سواره‌ها پیاده شدند و همه گوش به فرمان. همه می‌دانستند به یقین، امر مهمى پیش آمده که پیامبر اسلام(ص)، همگان را به ماندن و شنیدن آن دعوت کرده است.

بانگ رساى اذان ظهر، جان‌ها را معطر ساخت. حاجیان بی‌شمار در صفوف طولانى و به هم پیوسته، رو به جانب دوست، تکبیر بندگى و اطاعت گفتند و در پشت سر پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و سلم خویش، سر به آستان عبودیّت ساییدند و پس از آن، آماده شنیدن کلام جانبخش رسول شدند.

در زیر آفتاب، موج جمعیت در حالى که به هر وسیله ممکن، سایبانى روى سر ساخته بودند تا از سوزش آفتاب کم کنند، چشم به منبرى در میان خویش دوختند که از جهاز شتران مهیّا شده بود.

منبر در پایین‌ترین نقطه دشت بنا شد تا همه بتوانند آفتاب روى رسول خدا(ص) را نظاره کنند. رسول خدا(ص) بر منبر رفت. سکوت بر دریاى جمعیّت حکم‌فرما شد. تعدادى از آن میان برخاستند تا با تکرار گفته‌هاى رسول خدا(ص)، در شنیدن کلام نورانی‌اش و دریافت پیام مهمّ آن‌حضرت، جمعیّت را یارى دهند. حضرت پس از لحظاتى، یکى از نزدیک‌ترین یاران خویش را به بالاى منبر فراخواند. او براى همگان آشنا بود. اوّلین مؤمن به پیامبر اسلام(ص) و نخستین مدافع وى. جانفشانی‌اش در قرار گرفتن در رختخواب پیامبر اکرم(ص)، هنگام هجرت ایشان به مدینه و شمشیر زدن‌هایشان در بدر را همه به یاد داشتند و همین‌طور نداى آسمانى «لا فَتى اِلاّ عَلى لا سَیْفَ اِلاّ ذُوالْفِقار» را در روز اُحد، کشتن عمرو بن عبدود در جنگ احزاب و شکسته شدن در قلعه خیبر، فراموش‌شدنى نبود.

از همه مهم‌تر، پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و سلم او را براى خود به منزله هارون براى موسى دانسته و همگان این گفته را به معناى جانشینى تعبیر می‌کردند.

رسول خدا(ص) خطبه‌اى غرّا بیان داشت.(۵٨)

و در ضمن آن حضرت على علیه‌السلام را کنار خود بالاى منبر آورد و دست او را بلند کرد و فرمود:

«هر کس من مولاى اویم، بعد از من این على مولاى اوست».

سپس براى ایشان دعا فرمود و امت را به وفادارى به مولا دعوت کرد. خیمه مولا آن روز حال و هواى خاصى داشت. انبوه مسلمانان براى گفتن تبریک و اعلام وفادارى، دسته دسته و گروه گروه وارد خیمه می‌شدند. رسول خدا(ص) که بار سنگین امانت الهى را از دوش خود برداشته بود به وفادارى امت نسبت به جانشین خویش شادمان بود.(۵٩)

اثبات امامت حضرت علی علیه السلام از طریق آیات قرآن و کتب اهل سنت

تمسک به قرآن و روایاتی که در توضیح آنها در منابع اهل‌سنت نقل شده است، بهترین راه برای اثبات امامت امام علی علیه‌السلام برای اهل‌سنت می‌باشد. در این راستا باید ببینید دلالت و مفاد آیه چیست و برای فهم مفاد و مدلول آیات، توجه به قرائن لفظیه و حالیه و روایاتی که شأن نزول، تفسیر، مصداق آیات را بیان می‌کنند، از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند.

در قرآن مجید آیات فراوانی داریم که به بیان و اثبات امامت علی علیه‌السلام و دیگر ائمه طاهرین دلالت دارد.

و البته دلالت این آیات با توجه به احادیث بسیار زیاد «متواتر» است که از رسول گرامی اسلام(ص) در شأن نزول این آیات وارد شده است. احادیثی که مورد قبول شیعه و سنی است، ما در این‌جا به چند آیه اشاره می‌کنیم:

١- آیه تبلیغ: ای پیامبر! آنچه را از سوی پروردگارت نازل شده است به طور کامل(به مردم) برسان، و اگر انجام ندهی، رسالت او را انجام نداده‌‌ای، و خداوند تو را از (خطرهای احتمالی) مردم نگاه می‌دارد، و خداوند جمعیت کافران لجوج را هدایت نمی‌کند».

یَا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ ۖ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ ۚ وَاللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ ۗ إِنَّ اللَّهَ لَا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکَافِرِینَ(۶٠)

خداوند متعال پیامبرش را با شدت هر چه تمام‌تر امر فرمود که رسالت خود را ابلاغ نماید و طبق روایات، پیامبر اکرم(ص) به دنبال نزول این آیه، در جایی به نام غدیر خم، حضرت علی علیه السلام را به جانشینی خود برگزید.

جریان غدیر در سال آخر عمر پیامبر اکرم(ص) در «حجة الوداع» اتفاق افتاد و آن‌حضرت، با بیان «... من کنت مولاه فهذا علی مولاه...»؛(۶١)

(هر کس من مولای او هستم علی مولای اوست و...)، به امامت علی بن ابی‌طالب تصریح فرمود و رسالت خود را ابلاغ فرمود.

این واقعه توسط عده‌ی زیادی( ١١٠ نفر) از صحابه (۶۵) پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله و سلم، و هم‌چنین از ٨۴ نفر از تابعین و ٣۶ نفر از دانش‌مندان و نویسندگان، نقل شده است.

علامه امینی با مدارک و دلایل محکم از منابع معروف اسلامی(اهل‌سنت و شیعه)، در کتاب الغدیر تمامی این نقل‌ها را آورده است.(۶٢)

٢- آیه ولایت: «ولی و سرپرست شما تنها خدا است و پیامبر او، و آنها که ایمان آورده‌اند و نماز را به پا می‌دارند و در حال رکوع زکات می‌پردازند».

إِنَّمَا وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلَاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَهُمْ رَاکِعُونَ (۶٣)

بسیاری از مفسران و محدثان گفته‌اند که این آیه در شأن علی علیه‌السلام نازل شده است.

سیوطی از دانشمندان اهل‌سنت در تفسیر الدر المنثور در ذیل این آیه از «ابن عباس» نقل می‌کند: «علی علیه‌السلام در حال رکوع نماز بود که سائلی تقاضای کمک کرد و آن‌حضرت انگشترش را به او صدقه داد، پیامبراکرم(ص) از سائل پرسید: چه کسی این انگشتر را به تو صدقه داد؟

سائل به حضرت علی علیه السلام اشاره کرد و گفت: آن مرد که در حال رکوع است»، در این هنگام این آیه نازل شد.(۶۴)

هم‌چنین از دانشمندان اهل‌سنت «واحدی»(۶۵)

 و «زمخشری»(۶۶) این روایت را نقل کرده و تصریح کرده‌اند که آیه «انما ولیکم الله و رسوله و الذین امنوا الذین یقیمون الصلاة...»،

درباره حضرت علی(ع) نازل شده است.

فخر رازی در تفسیر خود از عبدالله بن سلام نقل می‌کند، هنگامی که این آیه نازل شد، من به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم عرض کردم که با چشم خود دیدم که علی علیه‌السلام انگشترش را در حال رکوع به نیازمندی صدقه داد؛ به همین دلیل ما ولایت او را می‌پذیریم!

وی هم‌چنین روایت دیگری نظیر همین روایت را از ابوذر در شأن نزول این آیه نقل می‌کند.(۶٧)

طبری نیز در تفسیر خود روایات متعددی در ذیل این آیه و شأن نزول آن نقل می‌کند که اکثر آنها می‌گویند: درباره حضرت علی علیه السلام نازل شده است.(۶٨)

علامه امینی در کتاب الغدیر، نزول این آیه درباره حضرت علی علیه السلام را با روایاتی از حدود بیست کتاب معتبر از کتاب‌های اهل‌سنت، با ذکر دقیق مدارک و منابع آن، نقل کرده است.(۶٩)

در این آیه، ولایت امیرالمؤمنین علی علیه السلام در ردیف ولایت خدا و پیامبر (ص) قرار داده شد.

٣- آیه اولی الامر: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید اطاعت کنید خدا را و اطاعت کنید رسول خدا(ص) و اولی الامر از خودتان را».(٧٠)

از سویی دانشمندان (٧١) گفته‌اند که آیه اولی الامر درباره حضرت علی علیه السلام نازل شده است.

مثلا «حاکم حسکانی» مفسر معروف اهل‌سنت، در ذیل این آیه پنج حدیث نقل کرده که در همه آنها عنوان «اولی الامر» بر علی علیه‌السلام تطبیق شده است.(٧٢)

در تفسیر البحر المحیط نوشته «ابوحیان اندلسی مغربی» در میان اقوالی که درباره اولی الامر نقل کرده، از مقاتل، میمون و کلبی(سه نفر از مفسران) نقل می‌کند که منظور از آن، ائمه اهل‌بیت علیهم‌السلام هستند.(٧٣)

«ابوبکر بن مؤمن شیرازی» (از علمای اهل‌سنت) در رساله اعتقاد از ابن عباس نقل می‌کند که آیه فوق درباره حضرت علی علیه‌السلام نازل شده است.(٧۴)

از سویی دیگر در این آیه شریفه با سبک و سیاق واحد و عدم تکرار لفظ «اطیعوا»، اطاعت خدا و رسول و اولی الامر واجب شده است، و از این جهت مراد از اولی الامر معصوم است (و الا دستور به اطاعت از آنها به نحو اطلاق معنا نداشت)، همان‌گونه که خدا و پیامبرش معصوم‌اند.

آنچه بیان شد تنها بخشی از احادیثی بود که از منابع اهل‌سنت و راویان مورد قبول آنان، و هم‌چنین از کتب شیعه تنها درباره سه آیه، از آیاتی که درباره ولایت و امامت علی علیه‌السلام نازل شده است بیان گردید.(٧۵)

غیر از این سه آیه که به صورت مختصر ذکر شد، آیات دیگری نظیر: آیه صادقین: «یا ایها الذین امنوا اتقوا الله و کونوا مع الصادقین»، 

بُرَید گوید: از امام باقر علیه‌السلام درباره قول خدای عزوجل که می‌فرماید «‌اتَّقُوا اللَّهَ وَ کونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ‌» پرسیدم. حضرت فرمودند: مقصود ماییم.(٧۶)

و آیه قربی: «قُلْ لَا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَىٰ ۗ» (٧٧) نیز مستقیماً به ولایت و امامت حضرت علی علیه السلام و دیگر ائمه پرداخته است که در روایات پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله و سلم که در کتاب‌های اهل‌سنت و شیعه نقل شده، آمده است.

علاوه بر این آیات، آیات دیگری، بازگو کننده فضیلتی از فضیلت‌های مولای متقیان امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام  علی و برتری آن‌حضرت بر سایر صحابه و یاران و نزدیکان پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله و سلم است.

حال با استناد به حکم عقل که تقدیم «مرجوح» بر «ارجح» را قبیح می‌شمارد، می‌توان نتیجه گرفت که امامت و جانشینی پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله و سلم حق حضرت علی علیه السلام است.(٧٨)

منابع؛

١- سوره انشقاق، آیه ۶.

۲- سوره اعراف، آیه ۱۷۹.

۳- نسفى، عزیزالدین بن محمد، انسان کامل، ص۳.

۴- مطهرى، مرتضى، آشنایى با علوم اسلامى، ص ۸۲.

۵- آملی، سید حیدر، جامع الاسرار و منبع الانوار، ترجمه‌، هاشمی علیا، سید جواد، ص ۲۶۶- ۲۶۷.

۶- سوره تکاثر، آیات ۵ - ۷.

۷- سوره واقعه، آیه ۹۵.

۸- جامع الاسرار و منبع الانوار، ترجمه، ص ۲۶۷- ۲۶۸.

۹- مطهرى، مرتضى، آشنایى با علوم اسلامى، بخش عرفان، ص ۸۰ - ۸۲.

۱۰- سوره مجادله، آیه ۱۱.

۱۱- حسن زاده، حسن، در آسمان معرفت، ص ۴۶ - ۵۲.

۱۲- موسوى خمینى، روح الله، شرح چهل حدیث، ص ۳۸۶ – ۳۸۷، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چهل و چهارم، ۱۳۸۶ش.

۱۳- همان، ص ۳۹۴.

۱۴- منابع براى مطالعه بیشتر: آملى، سید حیدر، جامع الاسرار و منبع الانوار، ترجمه‌‌، هاشمى علیا، سید جواد؛ محدث ارموى، میر جلال الدین، ره توشه‌ی رهروان، ص ۱۵۹ - ۱۷۲ ؛ بهارى همدانى، محمد، تذکرة المتقین؛ حسن زاده آملى، حسن، در آسمان معرفت، ص ۴۶ – ۵۲؛ حسینى تهرانى، محمد حسین، توحید علمى و عینى؛ حسینى تهرانى، محمد حسین، رساله‌ی لب اللباب، ص ۱۵۹ – ۱۷۲؛ مطهرى، مرتضى، آشنایى با علوم اسلامى (عرفان)، ص ۸۰ - ۸۲.

١۵- الفصول المهمة، ص ١٢ ـ ١٣؛ بحارالانوار، ج ٣۵، ص ٨.

١۶- مستدرک حاکم، ج ٣، ص ۴٨٣.

١٧- شرح قصیده عبدالباقی افندی، ص ١۵.

١٨- مروج الذهب، ج ٢، ص ٣۴٩؛ شرح الشفاء، ج١، ص ١۵١؛ موسوعة التاریخ الاسلامی، ج ١، ص ٣٠۶ ـ ٣١٠.

١٩- بحارالانوار، داراحیاء التراث العربی، ج ٣۵، ص ٨، حدیث ١١؛ ر.ک: خصائص امیرالمؤمنین، للشریف الرضی، ص ٣٩؛ الغدیر، علاّمه امینی، ج ۶، ص ٢٢.

٢٠- همان.

٢١- بحارالانوار، ج ٣۵، ص ٨.

٢٢- بحارالانوار، ج ٣۵، ص ٩، ذیل حدیث ١١.

٢٣- بحار، ج ٣۵، ص ١٨؛ اعلام الهدایه، ج ٢،

ص ۵٠.

٢۴- سوره مریم آیه ٢٢ - ٢٣.

٢۵- سنة الهدایة، ص ١٢٩.

٢۶- ر.ک: توحید صدوق.

٢٧- اصول کافی، ج ١، ص ١٨٣.

٢٨- بحارالانوار، ج ٢٧، ص ١٩۴؛ ر.ک: مناقب خوارزمی، ص ٢٨.

٢٩- بحار، ج ٣۵، ص ٨، ذیل حدیث ١١.

٣٠- همان، ص ١٨؛ ذیل حدیث ١۴.

٣١- عیون اخبارالرضا، ج ٢، ص٢۶٢، حدیث ٢٩ و ٣٠.

٣٢- فؤاد کرمانی.

٣٣- سوره حجر آیه ۴١.

٣۴- سوره نساء آیه ١٧۴.

٣۵- سوره اعراف آیه١۶.

٣۶- سوره فاتحه آیه ٧.

٣٧- سوره بقره آیه ٢.

٣٨- تفسیر کنز الدقائق ج ١٣ ص ١۵٣.

٣٩- سوره بقره آیه ١٣.

۴٠- سوره بقره آیه ٢۵.

۴١- سوره بقره آیه ٣٠.

۴٢- سوره نور آیه ۵۵.

۴٣- سوره بقره آیه ٢۶٩.

۴۴- سوره آل عمران آیه ١٧٢.

۴۵- شواهد التنزیل، صص ۴١ - ٧۴.

۴۶- الکافی (ط - الإسلامیة)، ج‌ ٢، ص ٢٣٩؛ بصائر الدرجات  ج۱ ص۲۲۸؛ بحار الأنوار  ج۲۶ ص۱۹۵؛ الکافی (ط - الإسلامیة)، ج ١، ص ٢٢٢.

۴٧- تفسیر کنز الدقائق ج ٣ ص ٣٨٢.

۴٨- المستدرک علی الصحیحین، ج ٣ ص ١٣٨ ح ۴۶٣٩؛ المناقب لابن المغازلی، ص ٨٠ ح ١٢٠.

۴٩- ذخائر العقبی، ص ١۴٢؛ الریاض النضره، ج ٣ ص ١۵٩؛ ینابیع المودّه، ج ٢ ص ١٧٠ ح ۴٨٢.

۵٠- سوره آل‌عمران آیه ۶١.

۵١- لغت نامه دهخدا، واژه «غدیر».

۵٢- «الغَدِیرُ: القطعة من الماء»؛ جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح (تاج اللغة و صحاح العربیة)، محقق و مصحح: عطار، احمد عبد الغفور، ج ٢، ص ٧۶۶، دار العلم للملایین، بیروت، چاپ اول، ١۴١٠ق.

۵٣- «الغَدیر: مُستنقَع ماء المطر»؛ابن فارس، أحمد، معجم مقائیس اللغة، محقق و مصحح هارون، عبدالسلام محمد، ج ۴، ص ۴١٣، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، قم، چاپ اول، ١۴٠۴ق.

۵۴- «خم البلاد، ماء و هواء» طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، تحقیق: حسینی‌، سید احمد، ج ۶، ص ۵٩، کتابفروشی مرتضوی، تهران، چاپ سوم، ١٣٧۵ ش.

۵۵- مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج ‌٢١، ص ٢٠٨، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ١۴٠٣ق.

۵۶- کوتاه کردن مو و ناخن.

۵٧- سوره مائده آیه ۶٧.

۵٨- ر.ک: طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج علی أهل اللجاج، محقق، مصحح، خرسان، محمد باقر، ج ‌١، ص ۵۵ – ۶۶، مشهد، نشر مرتضی، چاپ اول، ١۴٠٣ق.

۵٩- اقتباس از: گنجنامه امام علی علیه‌السلام، مبحث غدیر و ولایت.

۶٠- سوره مائده، آیه ۶٧.

۶١- بخاری، تاریخ الکبیر، ج۴، ص۱۵۹۹؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۳، ص۱۵۲؛ حلبی، السیره الحلبیه، ج۳، ص۳۶۰.

۶٢- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر موضوعی پیام قرآن، قم، انتشارات مطبوعاتی هدف، چاپ اول، ۱۳۷۳ش، ج۹، ص۱۸۱؛ رضوانی، علی اصغر، غدیرشناسی ـ پاسخ به شبهات، قم، انتشارات جمکران، ۱۳۸۴ش، ص۱۲۵–۸۳.

۶٣- سوره مائده آیه ۵۵؛ ولیّ امر و یاور شما تنها خدا و رسول و مؤمنانی خواهند بود که نماز به پا داشته و به فقرا در حال رکوع زکات می‌دهند (به اتفاق مفسّران مراد علی علیه السّلام است).

۶۴- سیوطی، جلال الدین، الدرالمنثور، ج ٢، ص ٢٩٣، قم، کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، ١۴٠۴ق.

۶۵- واحدى نیشابورى، على بن احمد، اسباب نزول القرآن‌، تحقیق: کمال بسیونى زغلول‌، ص ٢٠١، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، ١۴١١ق.

۶۶- زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج ١، ص ۶۴٩، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ سوم، ١۴٠٧ق.

۶٧- فخرالدین رازی، ابوعبدالله محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج ١٢، ص ٢۶، دار احیاء التراث العربی، بیروت، چاپ سوم، ١۴٢٠ق.

۶٨- ابوجعفر طبری، محمد بن جریر، جامع البیان عن تأویل آی القرآن(تفسیر طبری)، ج ۶، ص ١٨۶، دار هجر للطباعة و النشر و التوزیع و الإعلان، چاپ اول، ١۴٢٢ق.

۶٩- امینی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب و السنة و الأدب‌، ج ٢، ص ۵٢ – ۵٣، قم، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیه‌، چاپ اول، ١۴١۶ق.

٧٠- «یا ایها الذین امنوا اطیعوا الله و اطیعوا الرسول و اولی الامر منکم... ». سوره نساء آیه ۵٩.

٧١- در تفسیر البرهان نیز ده‌ها روایت از منابع اهل‌بیت علیهم‌السلام در ذیل این آیه آمده است که می‌گوید: آیه‌ی مزبور درباره‌ی علی علیه‌السلام یا آن‌حضرت و سایر ائمه‌ی اهل‌بیت علیهم‌السلام نازل شده و حتی در بعضی از روایات نام دوازده امام(ع) آمده است. بحرانى، هاشم بن سلیمان، البرهان فى تفسیر القرآن‌، تحقیق: موسسة بعثت قم‌، ج ١، ص ٣٨١ – ٣٨٧، تهران، بنیاد بعثت‌، چاپ اول، ١۴١۶ق.

٧٢- حسکانی، عبید الله بن احمد، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، تحقیق: محمودی‌، محمد باقر، ج 1١ ص ١۴٨ – ١۵١، سازمان چاپ وانتشارات وزارت ارشاد اسلامی، تهران، چاپ اول، ١۴١١ق.

٧٣- اندلسی، ابو حیان محمد بن یوسف، البحر المحیط فی التفسیر، تحقیق، محمد جمیل، صدقی، ج ٣، ص ٢٨٧، بیروت، دار الفکر، ١۴٢٠ق.

٧۴- مرعشی تستری، قاضی نور الله، احقاق الحق و إزهاق الباطل، ج ٣، ص ۴٢۵، قم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی‌، ١۴٠٩ق.

٧۵- «یا ایها الذین امنوا اتقوا الله و کونوا مع الصادقین... ». سوره توبه آیه ١١٩، در روایات بیان شده است که: منظور از صادقین حضرت علی علیه السلام و اهل‌بیت پیامبر(ص) هستند. ر. ک: قندوزی، شیخ سلیمان، ینابیع المودة، ص ١١۵، چاپ اسلامبول؛ شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، ج ١ ص ٢۶٢.

٧۶- بُرَید گوید: از امام باقر علیه‌السلام درباره قول خدای عزوجل که می‌فرماید «‌اتَّقُوا اللَّهَ وَ کونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ‌» پرسیدم. حضرت فرمودند: مقصود ماییم.کلینی، الکافی، ۱۴۰۱ق، ج۱، ص۲۰۸؛ ر. ک: سبط بن جوزی، تذکرة الخواص، ص ٣٢٧، چاپ لبنان؛ ینابیع المودة، باب ٧٧، ص ۴۴۴؛ جوینی، فرائد السمطین، ج ٢، ص ١٣۴، بیروت.

٧٧- ابن فارس، أحمد، معجم مقاییس اللغة، ج ۵، ص ٨٠، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، چاپ اول، ١۴٠۴ق؛ زمخشرى در این باب می‌گوید: «القربى مصدر کالزلفى و البشرى، بمعنى القرابة و المراد فى الآیة اهل القربى»؛ ‌زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج ۴، ص ٢١٩، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ سوم، ١۴٠٧ق، ذیل تفسیر آیه ٢٣ سوره شورى.

٧٨- ر. ک: مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر پیام قرآن، امامت و ولایت در قرآن مجید، ج ٩، ص ١٧٧ به بعد.