وظیفه، مقام سازمان هواشناسی: کانون‌های خارجی منشأ اصلی گرد و غبار روزهای اخیر بوده‌اند/ تامین نشدن حقابه‌های محیط‌زیستی مهمترین عامل در تشدید گرد و غبار است/ در کوتاه‌مدت راهی جز دعا برای بارش باران نداریم
احد وظیفه، رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی با تاکید بر این که کانون‌های خارجی منشأ اصلی گرد و غبار روزهای اخیر بوده‌اند، به دیده‌بان ایران گفت: ریزگردهایی که در چند روز اخیر تجربه کردیم، عمدتا از روی کانون‌های عراق و شرق سوریه به داخل کشورمان منتقل شدند، اگرچه کانون‌های داخلی هم در تشدید گرد و خاک در برخی نقاط کشور سهم داشتند، اما سهم اصلی بخصوص در استان‌هایی مثل کرمانشاه، ایلام، خوزستان، همدان و حتی استان تهران، مربوط به کانون‌های خارجی گرد و غبار بود.
دیده‌بان ایران؛ محمدحسین خودکار: در روزهای اخیر گرد و غبار اغلب شهرهای کشورمان را فرا گرفته است و براساس اعلام سازمان هواشناسی طی یک هفته گذشته، حداقل ۲۵ استان شامل تهران، البرز، مرکزی، اصفهان، خوزستان، ایلام، هرمزگان، بوشهر، خراسان شمالی، خراسان جنوبی، خراسان رضوی، سیستان و بلوچستان، سمنان، قزوین، قم، کرمان، کرمانشاه، یزد، کهگیلویه و بویراحمد، لرستان، فارس، زنجان، آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی درگیر این پدیده بوده‌اند. آن‌طور که هواشناسی اعلام کرده است، این وضعیت تا پایان تابستان به‌تناوب در نقاط مختلف کشورمان ادامه خواهد داشت. شدت خیزش ریزگردها نیز عمدتا در ساعات بعد از ظهر و غروب از خواهد بود.
نکته قابل توجه این است که براساس اعلام سازمان حفاظت محیط‌زیست، ۷۰ درصد گرد و غبار کشورمان منشأ داخلی و تنها ۳۰ درصد آن منشأ خارجی دارد. البته این موضوع در مناطق مختلف کشور متفاوت است، به نحوی که در استان‌های مرزی نظیر خوزستان، ایلام، همدان، لرستان یا خراسان شمالی و سیستان و بلوچستان، ۷۰ درصد ناشی از کانون‌های خارجی و تنها ۳۰ درصد ناشی از کانون‌های داخلی است. همچنین مطابق اعلام همین سازمان، در ۱۰ سال گذشته، ۴.۶ هزار میلیارد تومان برای مقابله با گرد و خاک به‌ویژه در پروژه‌های تثبیت خاک در کانون‌های ریزگرد هزینه شده، اما سوءمدیریت زیست‌محیطی و سوءمدیریت منابع آبی به تشدید ریزگردها به‌ویژه در کانون‌های داخلی دامن زده است.
خشکسالی در ایران و خاورمیانه، عامل اصلی تشدید گرد و غبار امسال است
در همین رابطه با احد وظیفه، رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی کشور گفت‌وگو کردیم و او نیز در به خبرنگار دیده‌بان ایران توضیح داد: امسال گرد و غبار نسبت به سال‌های قبل تشدید شده است و دلیل اصلی آن هم خشکسالی است. گرد و خاک ماحصل حرکت سامانه‌های جوی و شرایط بد زمین است. میزان نفوذ باد در هر منطقه در هر فصلی از سال تقریبا مشخص است، گاهی رگبار و رعد و برق رخ می‌دهد، گاهی جبهه هوای سرد رد می‌شود و گاهی هوا در سکون و آرامش است و به طور نسبی، شرایط در هر وضعیتی مشخص است.
این مقام مسئول در سازمان هواشناسی ادامه داد: امسال بارندگی‌ها در اغلب مناطق ایران و خاورمیانه به‌شدت کمتر از نرمال (متوسط بلندمدت) بوده است؛ در چنین شرایطی، گرد و غبار که معمولا از خاک در معرض فرسایش ایجاد می‌شود و مهمترین کانون آن نیز بستر دریاچه‌های خشک است که در معرض فرسایش هستند و اندک بادی، خاک نرم آن‌ها را که به علت ریز بودن، چسبندگی پایینی دارد را می‌تواند به هوا ببرد، توسط وزش باد براساس الگوهای جوی به مناطق مختلف گسترش پیدا می‌کند.
وی با اشاره به الگوی جوی ثابت بادهای ۱۲۰ روزه در شرق ایران گفت: مشخصا این بادها کمابیش هرساله وجود دارد و تقریبا از اوایل تابستان تا اوایل پاییز جریان می‌یابد. این بادها از شمال به جنوب در شرق ایران از ترکمنستان به سمت خلیج فارس در جریان است و عمدتا مناطق سیستان و بلوچستان را تحت تاثیر قرار می‌دهد و سبب خیزش گرد و خاک در این استان می‌شود، بخصوص وقتی که از روی دریاچه هامون می‌گذرد که اکنون بستر آن خشک شده و به کانون گرد و غبار تبدیل شده است و ریزگردهای آن نه‌تنها سیستان و بلوچستان، بلکه مناطقی از پاکستان و شرق کرمان و بخش‌هایی از هرمزگان را نیز دربرمی‌گیرد.
در سال‌های خشک، کانون‌های مستعد گرد و غبار توسعه پیدا می‌کنند
وظیفه با بیان این که در سال‌های خشک، کانون‌های مستعد گرد و غبار توسعه پیدا می‌کنند، عنوان کرد: در سال‌هایی که باران قابل توجهی می‌بارد، جریان رودخانه‌ها نیز آب مناسبی دریافت می‌کند و تالاب‌هایی نظیر تالاب گاوخونی، بختگان، دریاچه نمک قم، تالاب حوض سلطان، تالاب صالحیه، دریاچه حاج علی‌قلی دامغان و… که همگی می‌توانند کانون‌های مستعد خیزش ریزگردها باشند، آب مناسبی دریافت می‌کنند، اما وقتی خشکسالی باشد، این تالاب‌ها هم آب قابل توجهی دریافت نمی‌کنند و احتمال خیزش گرد و غبار بر اثر وزش باد از روی سطح آن‌ها بیشتر می‌شود.
رئیس مرکز ملی اقلیم سازمان هواشناسی ادامه داد: نقاط بحرانی گرد و غبار در سطح کشور پراکنده است و زمانی که باد شدید می‌وزد، ریزگردهای ناشی از آن می‌تواند هزاران کیلومتر مربع را تحت تاثیر قرار دهد. اما در گرد و غبار امسال بیشتر عوامل بیرونی دخیل بوده‌اند، به علت این که شرق سوریه و شمال عراق و در مجموعه حوضه بین‌النهرین که از رودخانه‌های دجله و فرات تغذیه می‌شود، بخصوص در فصل بهار که طغیان این رودخانه‌ها رخ می‌داد، در گذشته با رشد درختان نی و ایجاد پوشش گیاهی مناسب، حتی اگر بادی هم می‌وزید، پوشش سطحی اجازه نمی‌داد که گرد و خاک ایجاد شود، اما در حال حاضر این شرایط وجود ندارد.
وی در ادامه بیان کرد: اکنون سال‌هاست که آب دجله و فرات در سدهای عظیم ترکیه کنترل می‌شود و دیگر سیلاب‌ها و طغیان رودخانه‌ها را نداریم، بنابراین مناطقی که قبلا در آن نیزار وجود داشت، اکنون به کانون‌های خیزش گرد و خاک تبدیل شده است. ریزگردهایی هم که در چند روز اخیر تجربه کردیم، عمدتا از روی کانون‌های عراق و شرق سوریه به داخل کشورمان منتقل شدند، اگرچه کانون‌های داخلی هم در تشدید گرد و خاک در برخی نقاط کشور سهم داشتند، اما سهم اصلی بخصوص در استان‌هایی مثل کرمانشاه، ایلام، خوزستان، همدان و حتی استان تهران، مربوط به کانون‌های خارجی گرد و غبار بود. البته کانون‌های داخلی هم بخصوص وقتی باد شدیدی می‌وزد و تالاب‌های خشک زیادی هم در کشورمان وجود دارد، می‌تواند در تشدید گرد و غبار تاثیرگذار باشد.
تامین نشدن حقابه‌های محیط‌زیستی به توسعه کانون‌های گرد و غبار دامن می‌زند
وظیفه با تاکید بر این که تامین نشدن حقابه‌های محیط‌زیستی مهمترین عامل در تشدید گرد و غبار است، گفت: ما انسان‌ها که در این کره خاکی زندگی می‌کنیم، بخشی از طبیعت هستیم، یعنی نه می‌توانیم انسان را از طبیعت جدا کنیم و نه بالعکس. ما انسان‌ها اثر زیادی بر طبیعت می‌گذاریم و فعالیت‌های کشاورزی و صنعتی و موضوعات به شهرسازی و شهرنشینی بخشی از اکوسیستم هستند. طبیعتا وقتی به آب شرب احتیاج داریم، اولویت را به این مساله اختصاص می‌دهیم و اگرچه گفته می‌شود تامین حقابه تالاب‌ها و دیگر حقابه‌های محیط‌زیستی، در اولویت دوم بعد از تامین آب شرب هستند، اما می‌دانیم که در عمل این‌گونه نیست و بخش زیادی از حقابه‌ها به کشاورزی و صنایع اختصاص پیدا می‌کند که همین مساله به توسعه کانون‌های گرد و غبار دامن می‌زند.
رئیس مرکز ملی اقلیم سازمان هواشناسی ادامه داد: در همین استان تهران همه منابع آبی در سدها کنترل می‌شود و بعد از این که آب مورد نیاز برای شرب، کشاورزی و صنعت تخصیص پیدا کرد، سهم زیادی برای محیط‌زیست باقی نمی‌ماند و همین مساله به عاملی برای توسعه کانون‌های داخلی گرد و غبار تبدیل می‌شود. اصولا دخالت‌های انسانی چه اضافه‌برداشت‌هایی که با چاه‌های متعدد از منابع زیرزمینی انجام می‌شود و به فرونشست زمین دامن می‌زند و چه برداشت‌های اضافه‌ای که از آب‌های سطحی در بالادست حوضه‌ها صورت می‌گیرد، همگی به کم‌آبی دامن می‌زند. به طور مثال اگر به روستاهای بالادست استان تهران سر بزنیم که تعداد آن‌ها بسیار زیاد است، می‌بینیم که تعداد متعددی باغ، ویلا، استخر و ... ایجاد شده است و اضافه‌برداشت‌های کلانی از همان بالادست صورت می‌گیرد و چیزی به تالاب‌ها نمی‌رسد.
سوءمدیریت منابع آبی، بلایی بزرگتر از خشکسالی است
وظیفه با بیان این که در کوتاه‌مدت راهی جز دعا کردن برای باریدن باران به‌منظور جلوگیری از خیزش گرد و غبار نداریم، عنوان کرد: در میان‌مدت و بلندمدت می‌توانیم غیر از دعا کردن اقدامات دیگری هم برای مبارزه با گرد و خاک انجام دهیم که آن هم مدیریت اصول منابع آبی است. به طور مثال نباید خیلی از کشت‌ها را در برخی مناطق انجام دهیم، چون آب کافی نداریم که این‌قدر سهم برای کشاورزی قائل شویم و البته در بخش مسکونی به‌ویژه در باغات و ویلاها هم سهم زیادی را در بالادست حوضه‌ها تخصیص می‌دهیم.
رئیس مرکز ملی اقلیم سازمان هواشناسی با ذکر یک مثال بیان کرد: برای تامین آب استان تهران دو حوضه آبی اصلی کرج و جاجرود وجود دارد. ابتدای همین امسال گفته شد که سد جاجرود آن‌قدر خالی شده است که در پهنه آن می‌توان موتورسواری کرد، اما باید دید که آیا خالی شدن مخزن سد جاجرود صرفا ناشی از کمبود بارش باران و برف است یا اضافه‌برداشت‌هایی که در بالادست انجام می‌شود، به این وضعیت دامن زده است. وقتی به این برداشت‌های اضافه که هم در بخش مسکونی و هم در بخش کشاورزی وجود دارد، توجه می‌کنیم، از جمله باغ‌های زیادی که برای گیلاس، گردو و سیب در این مناطق ایجاد شده است، به این نتیجه می‌رسیم که سوءمدیریت منابع آبی به وضعیت دامن زده است.
وی در پایان تصریح کرد: ما در کشوری زندگی می‌کنیم که منابع آبی‌مان محدود است، در تمام حوضه‌های آبریز از گذشته مصارفی برای این منابع تعریف شده بود، اما در سال‌های اخیر در بالادست حوضه‌ها کاربری‌های جدیدی ایجاد کرده‌ایم که به مصرف بیش از حد آب دامن زده است. حوضه‌های آبریز ما پتانسیل چنین برداشت‌هایی را ندارند و نتیجه آن هم خالی شدن سدها است و وقتی سدها خالی باشد، نمی‌توان حقابه‌های محیط‌زیستی را تامین کرد. بنابراین اگرچه خشکسالی نقش مهمی در تشدید گرد و غبار دارد، اما سوءمدیریت منابع آبی حتما بلایی بزرگتر از خشکسالی است.
منبع: دیده‌بان ایران
