بررسی علل علمی شکل‌گیری گودال ساحل غربی دریاچه ارومیه/ چرا دمای آب داخل گودال بالا است؟ + فیلم و عکس
علی بیت‌اللهی، مشاور رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست در امور آب و فرونشست زمین و رئیس بخش زلزله‌شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه و شهرسازی در یادداشتی اختصاصی برای دیده‌بان ایران به بررسی علل علمی شکل‌گیری گودال ساحل غربی دریاچه ارومیه در شمال شرقی روستای شیرین بولاغ و ارتباط آن با کانال‌کشی‌ها و زهکشی‌های انجام‌شده برای زراعت در اراضی اطراف دریاچه و همچنین چشمه‌های قدیمی موجود در منطقه پرداخت.
به گزارش سایت دیده‌بان ایران، متن یادداشت علی بیت‌اللهی، مشاور رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست در امور آب و فرونشست زمین و رئیس بخش زلزله‌شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه و شهرسازی به شرح زیر است:
«براساس کلیپی که اخیرا محسن قاصد، فعال محیط‌زیست در صفحه خود در فضای مجازی خود منتشر کرده است، گودالی در نوار ساحل غربی دریاچه ارومیه به فرم دایروی شکل ایجاد شده است. اگرچه این کلیپ مربوط به اواخر اردیبهشت تا اوایل خرداد ۱۴۰۴ است، اما تاریخ دقیق شکل‌گیری این پدیده مشخص نیست.
طبق تخمین از روی قد آقای قاصد (در حال شنا در گودال آب و مسلما به صورت تقریبی و تخمینی)، قطر گودال حدود ۱۴ متر تخمین زده شد. مساحت گودال با توجه به قطر گودال اصلی بدون احتساب لبه‌های کناری آب حدود ۶۰ متر مربع برآورد می‌شود (تصویر سمت چپ شکل ۱).
حالت پاششی نهشته‌های سطحی در اطراف گودال دلالت بر تجمع گاز یا بخار و شکل انفجاری محدود و کوچک اولیه در بدو تشکیل گودال دارد (تصویر سمت راست شکل ۱). نگاهی به دیوار جانبی نهشته‌های سحطی گودال تصوری از ضخامت نهشته‌ها را نیز بدست می‌دهد. مختصات جغرافیائی گودال براساس اطلاعات دریافتی از کارشناسان سازمان محیط‌زیست، طول ۴۵.۴۴۳۶ و عرض ۳۷.۱۵۰۳ و ارتفاع نقطه ۱۲۶۸ متر است.
شکل ۱- گودال شکل گرفته در محدوده ساحلی دریاچه ارومیه و ابعاد تقریبی آن (شمال شرقی روستای شیرین بولاغ، برگرفته از کلیپ محسن قاصد)
توجیهی بر منشأ و علت تشکیل گودال
براساس مختصات محل گودال و بررسی تصاویر قدیمی، مشخص می‌شود که نقطه مذکور در زمان قبل کاهش آب دریاچه در زیر آب بوده است. (به عنوان مثال تصویر لندست ۱۲ – ۲۰۰۷، شکل ۲)
شکل ۲- موقعیت گودال در زمان قبل از کم‌آبی دریاچه ارومیه (تصویر لندست ۲۰۰۷ ماه ۱۲)
با پسروی آب دریاچه، محیط ساحلی را نهشته‌های نمکی فرا می‌گیرد که به‌مرور بر ضخامت آن‌ها نیز افزوده می‌شود. همچنین این نکته نیز حائز اهمیت است که زهکش آب‌های زراعی در این ناحیه نیز به سوی ساحل دریاچه بوده است.
در شکل ۳ (مربوط به سال ۲۰۱۳) نکته قابل توجهی نیز نمایان است. در این شکل رگاب‌های سطحی از سوی خشکی به ساحل قابل مشاهده است. در شکل ۳ محل گودال گزارش شده با دایره نشان داده شده است. نکته‌ای که در شکل ۳ مهم است، وجود مظهر آب زهکش‌شده در محل تقریبی گودال گزارش شده کنونی است و همچنین این نکته نیز حائز اهمیت است که توجه شود از سمت خشکی، رگاب زهکشی از خط ساحل تا محل مظهر زیر نهشته‌های نمکی و به‌صورت رگاب زیرسطحی است که ارتباط محل گودال را با آب زهکشی اراضی زراعی غربی نشان می‌دهد و از محل گودال، رگه‌های آب در سطح جریان پیدا می‌کنند (احتمالا به دلیل ضخامت زیاد نهشته‌های سطحی امکان ادامه جریان در عمق نیست و تجمع آب رگاب منجر به بالا آمدگی آب در محل گودال و ادامه جریان آن در سطح می‌شود.)
همچنین در شکل ۴ مقطع ارتفاعی از غرب (سمت خشکی و ارتفاعات غربی) به شرق (نوار ساحلی دریاچه و محل گودال) نشان داده شده است. تغییر ارتفاعی قابل ملاحظه است (در فاصله ۱۲۰۰ متر از ارتفاعات غربی به لبه ساحل، ۱۰۰ متر افت ارتفاعی مشاهده می‌شود.)
شکل ۳- مسیرهای زهکش آب‌های زراعی در نوار ساحلی و مسیر رگاب زیرسطحی تا گودال در تصویر سال ۲۰۱۳ گوگل
شکل ۴- مقطع ارتفاعی اراضی غربی و مسیر رگاب زیرسطحی تا گودال (۱۰۰ متر اختلاف ارتفاعی در ۱۲۰۰ متر فاصله تا لبه ساحل)
با هدف شناخت منشأ آب اراضی غرب ساحل دریاچه، در نمائی با زوم کم، مسیر کانال آب از دریاچه سد حسنلو (شور گل) تا شمال روستای شیرین بولاغ نشان داده شده است (شکل ۵). مسیر کانال آب با خط آبی ضخیم در شکل ۵ مشخص شده است. کانال از سمت دریاچه سد حسنلو به سمت روستای شیرین بولاغ ادامه یافته و اراضی بین نوار ساحل و مسیر کانال را پوشش می‌دهد. این مسیر در شمال روستای شیرین بلاغ تمام می‌شود و آب کانال در مسیری رو به سوی ساحل (به سمت شرق) جریان پیدا می‌کند. احتمالا بخشی از آب ظاهر شده در گودال، از همین طریق به گودال جریان پیدا می‌کند.
شکل ۵- مسیر کانال انتقال آب از دریاچه سد حسنلو تا شمال روستای شیرین بولاغ و ادامه آن به سمت محل تشکیل گودال در ساحل دریاچه
با توجه به مسیر کانال و سمت و سوی زهکش آب‌های زراعی، ارتباط آب گودال با آب زراعی قابل استنباط است، اما این امرعدم ارتباط آب چشمه‌های قدیمی را با محل گودال منتفی نمی‌سازد. در شکل ۶ که مربوط به تصویر ماهواره‌ای سال ۲۰۲۲ ماه دسامبر است، در محل و محدوده تقریبی گودال نشان‌داده‌شده در شکل ۱، محدوده آبی وسیع‌تر در میان نهشته‌های نمکی اطراف با قطر حدود ۴۰۰ متر قابل مشاهده است. می‌توان استدلال کرد که محل تشکیل گودال کنونی، محل وجود گودال بزرگتری در قبل نیز بوده و این پدیده تازه‌ای در نوار ساحلی غرب دریاچه ارومیه نیست.
دلایل توجیهی گرم بودن آب گودال دریاچه ارومیه
براساس توضیح آقای قاصد که در فیلم اعلام می‌کند آب در وسط گودال گرم است و نیز براساس اعلام برخی دیگر از کارشناسان که ظاهرا حسب اندازه‌گیری اعلام کرده‌اند دمای آب در محدوده وسطی گودال تا ۴۷ درجه سانتی‌گراد نیز می‌رسد، می‌توان دو استدلال توجیهی زیر را بیان نمود:
۱- بر اثر نفوذ آب سطحی به به زیر نهشته‌ها ساحلی تا محل گودال (فاصله حدود ۳۰۰ متری) و نیز وجود گازهای حاصل از تجزیه مواد و نهشته‌های آلی و رسوبی، آب زیرسطحی گرم و در اثر متصاد شدن گاز و یا بخار، فشار به نهشته‌های نازک سطحی بیشتر بوده که موجب پخش‌شدگی نهشته‌ها به اطراف گودال می‌شود.
۲- همراه با زهاب سطحی و ظهور آن در گودال، آب چشمه‌های معدنی گرم نیز در این زون وجود دارد، وجود معدن سنگ آهن شیرین بولاغ در فاصله ۳۵۰۰ متر از محل گودال و در اتفاعات غربی دریاچه و گودال (شکل ۷) می‌تواند معرف فعالیت‌های آذرین و وجود پتانسیل شکل‌گیری آب‌های گرم در منطقه باشد.
به نظر مولف این نوشتار، استدلال اولی محتمل‌تر است.»
شکل ۶- محدوده آبی با قطر ۴۰۰ متری در محل گودال گزارش‌شده مربوط به تصویر ۲۰۲۲ ماه دسامبر
شکل ۷- موقعیت معدن سنگ آهن شیرین بولاغ در فاصله ۳۵۰۰ متری غرب گودال بیانگر ریشه آذرین ارتفاعات غربی دریاچه است
منبع: دیده‌بان ایران
