چطور بفهمیم یک ویدیو جعلی است یا واقعی؟
چطور می‌توان فهمید یک ویدیو جعلی است یا واقعی و چگونه می‌توان بدون گرفتار شدن در دام فریب‌های تصویری تصمیم گرفت.
به گزارش سایت دیده‌بان ایران؛ چطور می‌توان فهمید یک ویدیو جعلی است یا واقعی و چگونه می‌توان بدون گرفتار شدن در دام فریب‌های تصویری تصمیم گرفت.
بسیاری از کاربران تصور می‌کنند فقط ویدیوهای عجیب یا بیش از حد واقعی احتمال جعلی بودن دارند. اما ویدیوهای ساده و روزمره هم امروز به کمک مدل‌های مولد تصویری و تکنیک‌های شبیه‌سازی چهره ساخته می‌شوند. گاهی جعل آن قدر ماهرانه انجام می‌شود که حتی چشم باتجربه هم به راحتی آن را تشخیص نمی‌دهد. از طرف دیگر ویدیوهای واقعی نیز ممکن است به دلیل کاهش کیفیت، بازفشرده‌سازی یا تغییر نور، نشانه‌هایی شبیه ویدیوهای جعلی پیدا کنند. به همین دلیل روش تشخیص ویدیو واقعی یا فیک باید ترکیبی از بررسی‌های فنی، مشاهده دقیق و تحلیل محتوایی باشد. این بررسی چندلایه باعث می‌شود احتمال خطا کاهش پیدا کند و امکان سنجش اعتبار روایت فراهم شود.
به نقل از یک‌پزشک، در ادامه این بخش، چند لایه مهم از تحلیل را شرح می‌دهم تا دیدی دقیق‌تر نسبت به سازوکار جعلی شدن ویدیوها و شیوه تشخیص آن‌ها شکل بگیرد.
۱. درک مبانی جعل ویدیو با هوش مصنوعی و تغییرات ماهیت تصویر در عصر مدل‌های مولد
در دهه گذشته قدرت مدل‌های مولد تصویری و ویدیویی مانند مدل‌های تبدیل چهره یا مدل‌های ایجاد فریم‌های مصنوعی باعث شده ماهیت ویدیو تغییر کند. زمانی ویدیو حاصل ثبت فیزیکی نور روی حسگر بود اما امروز بخشی از ویدیوها حاصل تولید داده مصنوعی هستند. این تغییر بنیادین باعث شده معیارهای سنتی تشخیص اصالت کارایی خود را تا حدی از دست بدهند. در گذشته بررسی پیوستگی نور، الگوی نویز یا یکپارچگی سایه‌ها می‌توانست نشانه‌ای از واقعیت باشد اما امروز مدل‌های مولد قادرند همان الگوها را بازسازی کنند حتی اگر صحنه هیچ‌گاه وجود نداشته باشد.
با وجود این هنوز تفاوت‌هایی میان تصویر واقعی و تصویر ساخته شده وجود دارد. در تصاویر واقعی معمولاً تغییرات نور در چهارچوب فیزیک رفتار نور شکل می‌گیرد و الگوهای پیچیده‌ای ایجاد می‌شود که در صحنه‌های مصنوعی کمتر دیده می‌شود. همچنین سوژه‌های واقعی در ویدیو حرکت‌های غیرارادی دارند مانند پلک زدن، انقباض عضلات یا تغییرات ریز حالت چهره که بازسازی دقیق آن‌ها دشوار است. البته مدل‌های جدید در حال نزدیک شدن به این سطح هستند ولی هنوز در حرکات سریع یا سکانس‌های خیلی طولانی نشانه‌هایی از ناهمخوانی باقی می‌ماند.
درک این مبانی باعث می‌شود بدانیم چرا یک ویدیو ممکن است طبیعی به نظر برسد اما همچنان جعلی باشد. این شناخت پایه‌ای برای تحلیل دقیق‌تر مراحل بعدی است زیرا بدون درک قدرت و ضعف مدل‌های مولد نمی‌توانیم ارزیابی مطمئنی از اصالت ویدیو داشته باشیم.
۲. نشانه‌های بصری ظریف که اغلب دیده نمی‌شوند اما برای تشخیص ویدیو فیک حیاتی هستند
یکی از مهم‌ترین مهارت‌ها در تشخیص ویدیوی جعلی، توجه به نشانه‌های کوچک است. این نشانه‌ها معمولاً به صورت ناخودآگاه در ذهن فرد ثبت می‌شوند اما باید آگاهانه به آن‌ها دقت کرد. برای مثال عدم تطابق نور روی صورت با نور محیط یکی از رایج‌ترین نشانه‌هاست. مدل‌های هوش مصنوعی نور را اغلب به صورت یکنواخت پخش می‌کنند و پیچیدگی انعکاس نور واقعی را کمتر درک می‌کنند. در نتیجه گوشه‌های چهره، زیر چانه یا لبه‌های بینی ممکن است سایه‌های غیرمنطقی داشته باشند.
همچنین حرکت لب‌ها نسبت به گفتار یکی از نقاط ضعف بسیاری از ویدیوهای جعلی است. در ویدیوهای واقعی هماهنگی گفتار با انقباض عضلات صورت طبیعی و پیوسته است اما مدل‌های مولد معمولاً در تطابق دقیق این دو دچار اختلاف می‌شوند. حتی زمانی که هماهنگی کلی برقرار است، شکل دهان در برخی صداها کمی غیرطبیعی به نظر می‌رسد.
یکی دیگر از نشانه‌های مهم ناهماهنگی در پس‌زمینه است. مدل‌های مولد گاهی توجه اصلی خود را روی سوژه قرار می‌دهند و بخش‌های پس‌زمینه کمتر دقیق پردازش می‌شوند. اگر الگوی حرکت پس‌زمینه نسبت به حرکت دوربین کمی غیرطبیعی باشد یا خطوط پس‌زمینه در لحظاتی لرزش نامعمول پیدا کنند می‌تواند نشانه ساختگی بودن ویدیو باشد. این الگوها معمولاً در چند فریم کوتاه بروز می‌کنند و لازم است ویدیو چند بار مشاهده شود تا مشخص شوند
۳. تحلیل صوت در ویدیوی فیک و نشانه‌های ناهماهنگی گفتار و محیط
صدا نقش مهمی در تعیین اعتبار ویدیو دارد. مدل‌های تولید صوت مصنوعی پیشرفت زیادی کرده‌اند اما ترکیب صوت و تصویر هنوز چالش‌برانگیز است. یکی از نشانه‌های کلیدی ناهماهنگی شدت صدا با فاصله سوژه از دوربین است. در ویدیوهای واقعی اگر فرد از دوربین فاصله بگیرد، شدت صدا کاهش می‌یابد اما در بسیاری از ویدیوهای جعلی شدت صدا ثابت می‌ماند زیرا صوت مستقل از تصویر تولید شده است.
همچنین انعکاس صدا در محیط واقعی بر اساس شکل محیط، جنس دیوارها و فاصله اشیا تغییر می‌کند. اگر صدا با محیط همخوانی نداشته باشد یا بازتاب صوت مصنوعی احساس شود می‌تواند نشانه‌ای از دستکاری باشد. در ویدیوهای جعلی اغلب صدا کمی از محیط جدا به نظر می‌رسد یا در بعضی بخش‌ها کیفیت صوت ناگهان تغییر می‌کند.
در حالت‌های پیشرفته‌تر مدل‌های صوتی تغییرات تنفس یا مکث‌های طبیعی در گفتار را به صورت کامل بازسازی نمی‌کنند. گفتار انسانی معمولاً دارای مکث‌های کوتاه برای تنفس است اما بسیاری از صداهای مصنوعی این مکث‌ها را به شکل یکنواخت توزیع می‌کنند. دقت به این الگوها نیازمند گوش دادن چندباره است زیرا در شنیدن نخست متوجه این اختلافات نمی‌شویم.
۴. اهمیت بررسی منبع ویدیو و تاریخچه انتشار برای تشخیص اصالت
بخش بزرگی از تشخیص ویدیو واقعی یا جعلی به بررسی منبع آن برمی‌گردد. اگر ویدیو توسط فرد ناشناسی منتشر شده باشد یا نخستین بار در شبکه‌هایی دیده شود که سابقه انتشار محتوای ساختگی دارند احتمال جعلی بودن بیشتر است. در مقابل اگر ویدیو ابتدا توسط یک رسانه معتبر، سازمان رسمی یا فرد شناخته‌شده منتشر شده باشد احتمال جعلی بودن کاهش می‌یابد.
بررسی تاریخچه انتشار نیز اهمیت بالایی دارد. اگر نسخه‌های مختلفی از یک ویدیو وجود داشته باشد یا نسخه‌ای که مشاهده می‌کنید اولین بار در زمانی غیرمنطقی منتشر شده باشد این موضوع باید بررسی شود. همچنین در ویدیوهای واقعی معمولاً چند زاویه مختلف از رویداد پس از مدتی منتشر می‌شود زیرا افراد مختلف از حادثه فیلم گرفته‌اند. نبود هیچ زاویه دیگری از یک رویداد مهم می‌تواند نشانه مشکوکی باشد.
تحلیل محتوای روایت شده در ویدیو نیز ضروری است. اگر رویداد با رفتار طبیعی انسان‌ها همخوانی نداشته باشد یا عناصر صحنه بیش از حد دراماتیک باشند احتمال ساختگی بودن افزایش پیدا می‌کند. این نوع تحلیل ذهنی سه بخش را همزمان درگیر می‌کند که عبارتند از ارزیابی منطقی، ارزیابی احساسی و شناخت سوگیری‌های ذهنی. به همین دلیل بررسی منبع همیشه مکمل بررسی فنی تصویر و صوت است.
۵. بازسازی حرکت در ویدیوهای جعلی و محدودیت‌های مدل‌های تولید فریم
یکی از ظریف‌ترین بخش‌های تشخیص ویدیو جعلی، توجه به حرکت سوژه و رابطه آن با حرکت دوربین است. مدل‌های تولید فریم معمولاً از الگوریتم‌های پیش‌بینی استفاده می‌کنند تا فریم‌های میانی ساخته شوند و این کار باعث می‌شود حرکت در ظاهر روان باشد اما الگوی بسیار خاصی ایجاد شود. حرکت واقعی انسان دارای افت و خیزهای ناهموار است زیرا بدن از مفاصل مختلف، وزن، فشار عضلانی و واکنش‌های محیطی تاثیر می‌گیرد. اگر حرکت به طور غیرطبیعی نرم یا یکنواخت باشد می‌تواند نشانه‌ای از ساختگی بودن باشد.
گاهی در ویدیوهای جعلی هنگام چرخش سر یا تغییر جهت نگاه، جزئیات صورت به صورت لحظه‌ای تار می‌شود. این پدیده ناشی از تلاش مدل برای پیش‌بینی مکان دقیق اجزای صورت در فریم بعدی است. در صحنه‌های واقعی چنین تغییراتی معمولاً با الگوهای فیزیکی حرکت سازگار هستند اما در ویدیوهای مصنوعی این تغییرات ناگهانی یا خارج از ریتم طبیعی بدن دیده می‌شوند.
حرکت‌های بسیار سریع نیز معمولاً برای مدل‌های مولد چالش ایجاد می‌کنند. اگر دست سوژه ناگهان به سمت دوربین حرکت کند یا شیئی سریع از جلوی لنز عبور کند، الگوریتم ممکن است نتواند مرزهای شیء را به درستی بازسازی کند و باعث ایجاد لرزش یا اعوجاج در فریم شود. توجه به این نقاط حساس در تحلیل ویدیو یکی از مؤثرترین روش‌ها در تشخیص اصالت تصویر است.
۶. تحلیل رفتار چهره در ویدیوهای فیک و نقش حرکت‌های غیرارادی بدن
چهره انسان یکی از پیچیده‌ترین بخش‌های ویدیو است. مدل‌های مولد در بازسازی حالت‌های چهره پیشرفت زیادی کرده‌اند اما هنوز در بازسازی واکنش‌های ریز که از آن‌ها با عنوان جزئیات میکروحسی یاد می‌شود ضعف دارند. این جزئیات شامل انقباض کوچک عضلات در هنگام تمرکز، لرزش خفیف پلک در لحظه تغییر نور یا تنفس، ریزجنبش‌های لب هنگام شروع حرف زدن و تغییرات کوچک ابرو در هماهنگی با احساسات هستند. نبود این تغییرات باعث می‌شود چهره کمی غیرطبیعی یا بیش از حد صاف به نظر برسد.
یکی دیگر از نشانه‌های مهم عدم همخوانی احساس و گفتار است. در بسیاری از ویدیوهای جعلی احساس سوژه یا شدت واکنش او با محتوای گفته شده تطابق کامل ندارد. این مسئله به دلیل جدا بودن فرایند تولید صوت و تصویر اتفاق می‌افتد. در نتیجه بخش‌هایی از صورت با لحن صوت هماهنگ نمی‌شوند یا احساسات دیرتر از صوت ظاهر می‌شوند.
چهره انسان همچنین تحت تاثیر نور محیط تغییرات زیادی تجربه می‌کند. اگر چهره ثابت بماند اما نور اطراف تغییر کند یا بالعکس یکی از این دو هماهنگ نباشد، می‌تواند نشانه دستکاری تصویر باشد. این تناقض‌ها در ویدیوهای طولانی بیشتر دیده می‌شوند زیرا حفظ هماهنگی در تمام فریم‌ها برای مدل دشوارتر است.
۷. بررسی فریم به فریم و اهمیت توقف تصویر برای کشف خطاهای پنهان
مشاهده ویدیو به صورت پیوسته همیشه تمام نشانه‌ها را آشکار نمی‌کند. بسیاری از خطاها در کسری از ثانیه رخ می‌دهند و تنها در صورت توقف تصویر قابل مشاهده هستند. ابزارهای ساده پخش ویدیو در شبکه‌های اجتماعی معمولاً اجازه توقف دقیق نمی‌دهند ولی مشاهده ویدیو با یک پخش‌کننده قابل کنترل می‌تواند جزئیات اضافی را آشکار کند.
در بررسی فریم‌ها به دنبال اعوجاج در لبه صورت، تغییر ناگهانی شکل ابرو یا ناهماهنگی حرکت دهان با صدا باشید. همچنین باید به پس‌زمینه نگاه کرد زیرا مدل‌ها معمولاً تمرکز اصلی خود را روی سوژه قرار می‌دهند و پس‌زمینه را با دقت کمتر بازسازی می‌کنند. فریم‌های متوالی گاهی اختلافاتی در خطوط دیوار، پنجره یا سایه‌های محیط دارند که نشان‌دهنده تولید مصنوعی است.
همچنین بررسی فریم‌ها امکان ارزیابی پیوستگی سایه‌ها را فراهم می‌کند. در ویدیوهای واقعی سایه‌های محیط با حرکت سوژه هماهنگ و پیوسته هستند. اما مدل‌های مولد گاهی نمی‌توانند سایه‌ها را به صورت دقیق با حرکت بدن هماهنگ کنند و این عدم پیوستگی تنها در فریم‌های متوالی دیده می‌شود. این روش ساده اما بسیار مؤثر یکی از ابزارهای کلیدی برای تشخیص دقیق است.
۸. تحلیل رفتار اشیا و محیط اطراف سوژه برای کشف ناهماهنگی‌های فیزیکی
علاوه بر چهره و بدن انسان، رفتار اشیا نیز می‌تواند نشان دهد ویدیو واقعی است یا جعلی. برای مثال اگر پرده در پس‌زمینه بدون وجود جریان هوا حرکت کند یا برعکس در صحنه‌ای که باد وجود دارد هیچ حرکتی در محیط دیده نشود این یک ناهماهنگی مهم است. مدل‌های مولد گاهی اشیا را ثابت یا بدون واکنش می‌سازند زیرا تمرکز آن‌ها روی سوژه است.
همچنین اگر سایه اشیا نسبت به زاویه نور تناسب نداشته باشد این تناقض مهمی است. قوانین مربوط به رفتار نور در محیط واقعی پیچیده هستند و مدل‌های مولد هنوز نمی‌توانند تمام این جزئیات را بازسازی کنند. در نتیجه اشیا ممکن است سایه‌هایی با جهت‌های متفاوت داشته باشند یا شدت سایه‌ها در طول ویدیو به طور ناگهانی تغییر کند.
رفتار اشیا انعکاسی مانند شیشه یا فلز نیز مهم است. در ویدیوهای واقعی انعکاس‌ها معمولاً دقیقاً مطابق با حرکت سوژه و زاویه نور هستند. اما در ویدیوهای جعلی انعکاس‌ها یا بسیار ساده هستند یا تأخیر دارند و این ناهماهنگی یکی از مهم‌ترین نشانه‌ها برای تشخیص ساختگی بودن تصویر است.
۹. نقش تحلیل فراداده و اطلاعات مخفی فایل در تشخیص اصالت ویدیو
فراداده یا متادیتا اطلاعات کوچکی است که درون فایل ویدیو ذخیره می‌شود. این داده‌ها شامل نوع دوربین، تاریخ ضبط، محل ثبت و تنظیمات فنی هستند. اگر ویدیویی فاقد این اطلاعات باشد یا داده‌ها غیرواقعی باشند احتمال دستکاری بالا می‌رود. البته بسیاری از شبکه‌های اجتماعی هنگام آپلود، این داده‌ها را حذف می‌کنند در نتیجه نبود آن‌ها همیشه به معنای جعلی بودن نیست.
با این حال وجود داده‌های ناهماهنگ در فایل می‌تواند نشانه مهمی باشد. برای مثال اگر ویدیویی ادعا شود در زمان مشخصی ضبط شده اما تاریخ فایل با این ادعا همخوانی نداشته باشد یا نوع دوربین با کیفیت تصویر هم‌خوان نباشد این اختلاف باید بررسی شود. همچنین گاهی فایل‌های ویدیوی جعلی دارای الگوهای فشرده‌سازی غیرطبیعی هستند زیرا از ترکیب چند لایه تولید شده‌اند.
تحلیل فراداده نیازمند ابزارهای فنی است اما ارزش بالایی در تشخیص دارد و از سوی متخصصان یکی از نخستین مراحل بررسی محسوب می‌شود.
۱۰. ارزیابی روایت و منطق صحنه برای تشخیص ناهماهنگی داستانی
در کنار بررسی فنی، تحلیل محتوای ویدیو نیز اهمیت دارد. اگر ویدیو ادعایی بزرگ مطرح کند اما هیچ دلیل منطقی برای وقوع آن وجود نداشته باشد باید نسبت به آن تردید داشت. همچنین اگر رفتار افراد در صحنه با واکنش طبیعی انسان‌ها تناسب نداشته باشد می‌تواند نشانه جعلی بودن باشد.
گاهی ویدیوهای جعلی بیش از حد سینمایی هستند. حرکت دوربین، تفاوت تون رنگی، شدت نور یا زاویه‌های طراحی شده ممکن است شبیه صحنه‌های فیلم باشند نه رویدادهای واقعی. بررسی این نکات کمک می‌کند از زاویه دیگری اصالت تصویر سنجیده شود.
این بخش مکمل بررسی‌های فنی است و باعث ایجاد نگاه چندبعدی نسبت به محتوا می‌شود.
