۵۵ درصد جوانان مستقل‌شده از بهزیستی دارای شغل و ۴۹ درصد مستاجرند
طی سال‌های ۱۳۹۱ تا ۱۴۰۳، ۴۲۱۹ نفر از فرزندان تحت پوشش بهزیستی به زندگی مستقل وارد شده‌اند که ۵۱.۵ درصد از آنان زن بوده‌اند و میانگین اقامتشان در مراکز ۹ سال بوده است.
به گزارش سایت دیده‌بان ایران، معاونت سلامت اجتماعی سازمان بهزیستی کشور در تازه‌ترین گزارش خود با عنوان «بررسی وضعیت افراد مستقل‌شده در مراقبت رهسپاری»، تصویری جامع از ویژگی‌ها، روندها و چالش‌های جوانانی ارائه داده است که طی ۱۳ سال گذشته از سیستم مراقبت به زندگی مستقل انتقال یافته‌اند. در همین راستا سید حسن موسوی چلک- معاون امور سلامت اجتماعی سازمان بهزیستی درباره انتشار این گزارش معتقد است که کودکان بدسرپرست و بی‌سرپرستی که از مراکز سازمان خارج می‌شوند و زندگی مستقلی را تجربه می‌کنند ظرفیت‌ها و چالش‌هایی دارند که تاملی به این موارد می‌تواند در نحوه و نوع حمایت سازمان، روند انتقال این کودکان از مراکز به زندگی مستقل و بازنگری یا اصلاح دستورالعمل‌ها، آموزش همکاران و نحوه حمایت طلبی بعد از ورود به زندگی مستقل تأثیرگذار باشد.
این مطالعه توسط گروه نظارت بر توانمندسازی و امور فرزندان انتقال یافته به زندگی مستقل (رضا رزاقی و سکینه راهپیما) با نظارت حمیدرضا الوند مدیرکل دفتر مراقبت و توانمندسازی کودکان و نوجوانان سازمان بهزیستی انجام شده است.
مطالعه بر مبنای روش کمی انجام شده با تکیه بر داده‌های استخراج‌شده از گزارش‌های آماری بهزیستی استان‌ها و بانک اطلاعاتی رصد و نظارت بر مراقبت رهسپاری، وضعیت این افراد را از سال ۱۳۹۱ تا ۱۴۰۳ مورد تحلیل قرار داده است. هدف این پژوهش، بررسی ویژگی‌های جمعیت‌شناختی، وضعیت سلامت جسمی و روانی، اشتغال، مسکن، شبکه ارتباطی، وضعیت حقوقی و کیفری و همچنین ارزیابی حمایت‌های مالی در طول دوران پس از رهسپاری بوده است.
در مجموع طی این بازه ۱۳ ساله، ۴۲۱۹ نفر از فرزندان بهزیستی به زندگی مستقل منتقل شده‌اند.
یافته‌ها نشان می‌دهد ۵۱.۵ درصد از افراد مستقل‌شده (۲۱۷۳ نفر) زن و ۴۸.۵ درصد (۲۰۴۶ نفر) مرد بوده‌اند، در مجموع دختران سهم بیشتری در فرآیند انتقال به زندگی مستقل داشته‌اند.
از میان این افراد، ۲۸۳۰ نفر مجرد (۶۷ درصد)، ۱۲۰۴ نفر متأهل (۲۸.۹ درصد)، چهار نفر بی‌همسر بر اثر فوت همسر، ۱۲۹ نفر مطلقه (۳ درصد) و ۱۷ نفر دارای ازدواج مجدد هستند. نسبت طلاق به ازدواج نیز هر یک طلاق به ازای ۱۰ ازدواج (۱۰.۶ درصد) گزارش شده است.
از نظر تحصیلات بیشترین سهم مربوط به افراد دارای مدرک دیپلم (۳۶.۸ درصد) و پس از آن تحصیلات متوسطه دوم (۱۶.۶ درصد) است. در مجموع، ۶۹.۴ درصد از جامعه آماری دارای تحصیلات دیپلم و پایین‌تر هستند و تنها حدود ۲۸ درصد تحصیلات بالاتر از دیپلم دارند.
روند جغرافیایی و اقامت
روند انتقال به زندگی مستقل طی سال‌های اخیر افزایشی بوده است. ۵۵ درصد از کل افراد مستقل‌شده در پنج استان خراسان رضوی، تهران، کرمان، فارس و اصفهان سکونت دارند و ۴۵ درصد دیگر در سایر استان‌ها پراکنده‌اند.
میانگین مدت اقامت در مراکز شبه‌خانواده حدود ۹ سال بوده که برای دختران ۸.۹۶ سال و برای پسران ۹.۷۵ سال برآورد شده است.
وضعیت سلامت جسمی و روانی
از میان ۴۲۱۹ نفر، ۳۹۴۹ نفر (حدود ۹۴ درصد) از سلامت جسمی مطلوب برخوردار بوده‌اند و تنها ۹۳ نفر با بیماری‌های جدی مانند سرطان یا مشکلات قلبی مواجه بوده‌اند.
در حوزه سلامت روان، ۳۷۱۹ نفر (۸۹ درصد) وضعیت روانی مطلوب داشته‌اند و حدود ۱۱ درصد دچار اختلالات روانی بوده‌اند که نیازمند بررسی و پیگیری عمیق‌تر است.
در زمینه رفتارهای پرخطر، ۹۰ نفر سابقه اقدام به خودکشی داشته‌اند که ۱۲ نفر (۱۳ درصد) از آنان منجر به فوت شده‌اند. بیشتر موارد اقدام به خودکشی در فاصله یک تا چهار سال پس از رهسپاری رخ داده است و افزایش محسوس در میان مردان دیده می‌شود.
در مجموع طی این دوره ۱۳ ساله، ۳۵ مورد فوت در میان جامعه آماری گزارش شده که ۳۲ درصد آن بر اثر حوادثی مانند تصادف، غرق‌شدگی، سقوط یا قتل بوده است.
همچنین ۶ نفر از افراد مستقل‌شده سابقه اعتیاد داشته‌اند.
وضعیت اشتغال
از کل افراد مستقل‌شده، ۲۳۳۹ نفر شاغل هستند (حدود ۵۵ درصد)، که بیشترین سهم مربوط به مشاغل آزاد است. در مقابل با تفکیک زنان خانه‌دار، ۳۱ درصد افراد بیکار محسوب می‌شوند که رقم قابل توجهی است و نشان‌دهنده نیاز به برنامه‌ریزی گسترده‌تر برای اشتغال پایدار است.
وضعیت مسکن
یافته‌ها نشان می‌دهد ۴۹ درصد از افراد در مسکن استیجاری زندگی می‌کنند، ۱۱.۱ درصد دارای منزل شخصی هستند و ۲.۷ درصد در خوابگاه، پادگان، مراکز نگهداری یا خانه سازمانی اقامت دارند.
تنها ۶ نفر (۰.۱ درصد) به عنوان بی‌خانمان شناسایی شده‌اند که نیازمند بررسی فوری و ارائه خدمات حمایتی متناسب هستند.
شبکه ارتباطی و حمایت‌های عاطفی
مطالعه نشان می‌دهد ۶۲.۵ درصد از افراد دارای شبکه ارتباطی محدود هستند این رقم تقریباً دو برابر افرادی است که شبکه حمایتی مناسب دارند. در عین حال، ۳۹ درصد از افراد از حامیان عاطفی یا مالی برخوردار بوده‌اند. این مسئله به‌ویژه در سال‌های نخست استقلال، عامل تعیین‌کننده‌ای در ثبات زندگی و پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی است.
وضعیت حقوقی و کیفری
بر خلاف نگرانی‌های عمومی تنها ۱.۱ درصد از افراد مستقل‌شده دچار مشکلات حقوقی یا کیفری شده‌اند. این رقم پایین نشان‌دهنده تأثیر مثبت نظارت و پیگیری مددکاران پس از رهسپاری است.
وضعیت خدمت سربازی (مردان)
از میان ۲۰۴۶ مرد مستقل‌شده: ۹۴۰ نفر (۴۵.۹ درصد) دارای کارت پایان خدمت هستند.۲۶۳ نفر (۱۳ درصد) در حال خدمت هستند. ۳۳۲ نفر (۱۶.۲ درصد) ترک خدمت یا غیبت داشته‌اند.
این داده‌ها نشان می‌دهد حدود نیمی از مردان پس از رهسپاری تکلیف نظام‌وظیفه خود را انجام داده‌اند و یک‌ششم همچنان درگیر چالش‌های مرتبط هستند.
حمایت‌های مالی و کمک‌هزینه‌ها
کمک‌هزینه رهسپاری
از میان کل جامعه آماری (۴۲۱۹ نفر)، ۹۵ درصد از افراد (۴۰۰۸ نفر) کمک‌هزینه استقلال خود را دریافت کرده‌اند و تنها ۵ درصد (عمدتاً در سال‌های ابتدایی طرح) موفق به دریافت آن نشده‌اند.
در سال‌های اخیر، میزان پرداخت تقریباً به ۱۰۰ درصد رسیده است.
کمک‌هزینه ازدواج
از میان ۱۳۵۴ فرد متأهل، ۶۷۹ نفر از کمک‌هزینه ازدواج بهره‌مند شده‌اند. روند استفاده از این کمک‌هزینه در سال‌های اخیر کاهشی بوده است و بالاترین میزان پرداخت مربوط به سال ۱۳۹۶ است.
کمک‌هزینه حرفه‌آموزی
در مجموع، ۱۱۲۵ نفر از این کمک‌هزینه استفاده کرده‌اند (۵۹۱ زن و ۵۳۴ مرد). این رقم معادل ۲۷ درصد از کل جامعه آماری است و جدا از هزینه استقلال پرداخت شده است.
همچنین۱۹۲ نفر از کمک‌هزینه گواهینامه رانندگی بهره‌مند شده‌اند (۴۶ زن و ۱۴۶ مرد) که از سال ۱۳۹۹ روندی روبه‌رشد داشته است.
کمک‌هزینه‌های موردی
در مجموع، ۲۱۸۰ نفر (۵۱.۶ درصد) از کمک‌هزینه‌های موردی بهره‌مند شده‌اند (۱۱۲۴ زن و ۱۰۵۶ مرد).
این نوع حمایت در سال‌های اخیر روند صعودی داشته و نشان‌دهنده افزایش حمایت‌های هدفمند و مداخلات موردی برای رفع مشکلات مالی است.
تحلیل نهایی و توصیه‌های سیاستی
اگرچه شاخص‌های آماری سلامت جسمی، روانی و اشتغال در میان جوانان مستقل‌شده وضعیت نسبتاً مطلوبی را نشان می‌دهد اما این یافته‌ها نیازمند پایش دقیق‌تر با آزمون‌های استاندارد است تا تصویر واقعی‌تری از وضعیت این گروه به دست آید.
با توجه به ثبت موارد اقدام به خودکشی و مشکلات روانی، ضرورت دارد نظام رصد روان‌شناختی پس از رهسپاری تقویت شود. مقایسه این شاخص‌ها با جمعیت عمومی کشور می‌تواند برای سیاست‌گذاری‌های آینده تعیین‌کننده باشد.
ایجاد فرصت‌های شغلی واقعی مستلزم ارتقای سه مؤلفه تحصیل، مهارت شغلی و حرفه‌آموزی است.دسترسی به تسهیلات اشتغال بدون نیاز به ضامن معتبر برای این گروه از جوانان، می‌تواند در ثبات شغلی و پیشگیری از مشاغل غیررسمی مؤثر باشد.
مسکن:
با توجه به سهم بالای افراد مستأجر (۴۹ درصد)، لازم است طرح‌های ویژه تأمین مسکن حمایتی برای افراد مستقل‌شده در دستور کار قرار گیرد همچنین گزارش نشان می‌دهد پرداخت هزینه‌های رهسپاری در سال‌های اخیر با دقت بیشتری رصد می‌شود و موارد باقی‌مانده نیز در سال آینده تسویه خواهد شد.
براساس یافته‌ها و تحلیل‌های این گزارش، به‌روشنی مشخص است که جوانانی که سیستم مراقبت را ترک می‌کنند، در معرض خطرات چندوجهی اجتماعی و روانی قرار دارند.این گروه غالباً در افکار عمومی و حتی در برخی رویکردهای سازمانی، به عنوان افرادی بیکار، بی‌خانمان یا آسیب‌پذیر بازنمایی می‌شوند.
پیامدهای زندگی مستقل تحت‌تأثیر مجموعه‌ای از متغیرهای کلیدی قرار دارد؛ از جمله: سن ورود به سیستم مراقبت، علت اولیه ورود به مراقبت، مدت زمان اقامت در مراکز و به‌ویژه تجربه شکست در بازپیوند خانوادگی همچنین کودکانی که در نظام مراقبت رشد می‌کنند، معمولاً تجربه چندین شکست در بازگشت به خانواده زیستی خود را داشته‌اند.
اغلب درباره مشکلاتی که جوانان انتقال یافته به زندگی مستقل تجربه کرده‌اند صحبت می‌شود اما به ندرت درباره آن تحقیق شده است اگرچه نتیجه تحقیقات در سایر کشورها بیشتر بر این تاکید دارند که بهتر است این انتقال به آرامی صورت گیرد اما مدارک منتشر شده‌ای که بر فرایند و الگوی خاصی از انتقال در ایران دلالت داشته باشد هنوز موجود نیست. انتقال به دوره بزرگسالی جنبه مهمی از تداوم مراقبت است موضوعی که شاید کمتر درباره آن می‌دانیم اینکه عوامل پیش بینی کننده یک انتقال موفق کدامند؟ چه پیامدهایی به دنبال دارند و چگونه این عوامل می‌توانند خدمات به جوانان انتقال یافته را تحت تاثیر قرار دهند نیازمند بررسی بیشتری است، بدون چنین مدارکی نمی‌توان خدمات سلامت روان و خدمات مراقبت رهسپاری را ارائه داد.
به عنوان یک رسالت ضروری است موضوع رهسپاری و انتقال به زندگی مستقل به طور ویژه در سیاست گذاری و برنامه‌ریزی‌های کلان دنبال شود آماده کردن شرایط برای ورود به این دوره زندگی از حقوق اساسی انسان‌ها محسوب می‌شود و می‌تواند نقش پیشگیرانه‌ای در مشکلات اجتماعی جوانان داشته باشد.
