سقوط تولید افغانستان؛ زلزله‌ای در بازار منطقه‌ای تریاک/ هزینه واردات؛ ۸۰ همت برای تأمین نیاز سالانه
تأمین پایدار تریاک دارویی در ایران طی سال‌های اخیر به یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های نظام سلامت و دستگاه‌های نظارتی تبدیل شده است.
به گزارش سایت دیده‌بان ایران،ایران به‌طور سالانه تنها برای تولید داروهایی مانند مورفین، کدئین و سایر مسکن‌های بیمارستانی به ۴۰۰ تا ۵۰۰ تن تریاک خالص نیاز دارد و برخی مقامات حتی رقمی نزدیک به هزار تن را مطرح کرده‌اند. این در حالی است که سال‌ها بخش عمده این نیاز از محل کشفیات مواد مخدر تأمین می‌شد؛ روشی که اکنون با کاهش چشمگیر کشفیات به مرز ناپایداری رسیده و عملاً امکان اتکا به آن وجود ندارد. در چنین شرایطی سیاستگذار با یک دوراهی جدی روبه‌روست: واردات تریاک دارویی یا کشت داخلی گیاهان تولیدکننده مواد مؤثره.
داده‌های رسمی نشان می‌دهد روند کشفیات مواد مخدر در ایران طی دو دهه گذشته افزایشی بود و حتی در سال‌های ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ به بیش از هزار تن رسید. اما این مسیر از سال ۱۴۰۱ به بعد ناگهان روند نزولی به خود گرفت. آمارها نشان می‌دهد کشفیات کل مواد مخدر در سال‌های ۱۴۰۱ تا ۱۴۰۳ به ترتیب ۶۹۷، ۶۱۲ و ۳۷۲ تن بوده است. از این میزان، سهم تریاک در سال ۱۴۰۳ تنها حدود ۲۰۹ تن بوده؛ رقمی که در مقایسه با میانگین دو دهه اخیر—معادل ۵۶۰ تن—کاهشی حدود ۶۳ درصدی را نشان می‌دهد. مسئولان ستاد مبارزه با مواد مخدر نیز تأیید کرده‌اند که در سال جاری روند کاهش حتی شدیدتر شده و میزان کشفیات پنج‌ماهه نخست سال کمتر از مدت مشابه سال قبل بوده است.
این افت کم‌سابقه، زنجیره تأمین مواد اولیه دارویی را با تهدید جدی مواجه کرده است، زیرا بخش عمده مواد مخدر مورد نیاز داروسازی کشور پیش‌تر از همین مسیر تأمین می‌شد. هم‌زمان، فضای عملیاتی قاچاق نیز تغییر کرده و محموله‌های مکشوفه از نظر خلوص، کیفیت بسیار پایین‌تری نسبت به گذشته دارند. بر اساس گزارش‌های رسمی، خلوص تریاک مکشوفه طی هشت سال گذشته از ۲۶ درصد به ۱۱ درصد کاهش یافته است. قاچاقچیان برای افزایش حجم و سود، این ماده را با سرب، کاکائو، چای، جگر چرخ‌کرده، برگ کنف و حتی قرص‌های روان‌گردان مخلوط می‌کنند. این تریاک بی‌کیفیت و آلوده نه‌تنها برای مصرف انسانی خطرناک است، بلکه برای استخراج مواد مؤثره دارویی نیز غیرقابل استفاده است و شرکت‌های دارویی را در تنگنای بیشتری قرار می‌دهد.
در چنین شرایطی، واردات تریاک به‌عنوان راهکار دوم مطرح می‌شود، اما این مسیر نیز مشکلات جدی دارد. طبق اظهارات رسمی، مجوز سالانه واردات تنها ۵۰ تن است و افزایش آن با توجه به محدودیت‌های بین‌المللی، دشوار است. علاوه بر آن، هزینه واردات بسیار قابل توجه است. اگر نیاز سالانه ۴۰۰ تن در نظر گرفته شود و قیمت هر گرم تریاک بین ۱۸۰ تا ۲۲۰ هزار تومان باشد، واردات این مقدار به ۷۲ تا ۸۰ همت منابع مالی نیاز دارد. کارشناسان معتقدند که این هزینه سنگین در بلندمدت نه به‌صرفه است و نه قابل اتکا؛ خصوصاً اینکه قیمت جهانی مواد مخدر دارویی نیز تحت تأثیر کاهش تولید افغانستان و رقابت کشورها رو به افزایش است.
افزون بر این‌ها، تغییرات ژئوپلیتیکی نیز بحران تأمین را تشدید کرده است. افغانستان که سال‌ها بزرگ‌ترین تولیدکننده تریاک جهان بود، پس از تسلط طالبان در سال ۲۰۲۲ با اعمال محدودیت‌های شدید، تولید تریاک را تا ۹۵ درصد کاهش داد. طبق گزارش سازمان ملل، تولید تریاک افغانستان از ۶۲۰۰ تن در سال ۲۰۲۲ به تنها ۳۳۳ تن در سال ۲۰۲۳ سقوط کرده است. سطح زیر کشت خشخاش نیز از ۲۳۳ هزار هکتار به حدود ۱۰ هزار هکتار رسیده است. این تغییر بزرگ، زنجیره تأمین مواد اولیه در منطقه را مختل و دسترسی کشورها—از جمله ایران—را به شدت محدود کرده است.
در برابر این مجموعه فشارها، راهکار اصلی که کارشناسان پیشنهاد می‌دهند، کشت داخلی گونه‌های دارویی شقایق است؛ نه خشخاش تریاک‌زا. مسئولان وزارت بهداشت و ستاد مبارزه با مواد مخدر تأکید کرده‌اند که بحث کشت خشخاش مطرح نیست، بلکه دو گونه شقایق الیفرا و شقایق ایرانی مدنظر است؛ گیاهانی که قابلیت تیغ‌زدن و تولید تریاک خام ندارند، اما امکان استخراج مواد مخدر دارویی در کارخانه از آن‌ها وجود دارد. این مدل، ضمن کاهش ریسک نشت ماده مخدر، امکان نظارت کامل بر زنجیره تولید را فراهم می‌کند.
بر اساس طرح پیشنهادی، مدیریت کشت بر عهده وزارت جهاد کشاورزی خواهد بود. نظارت امنیتی و کنترل‌های حفاظتی به ستاد مبارزه با مواد مخدر سپرده می‌شود و سازمان غذا و دارو نیز وظیفه کنترل کیفیت، آزمایش خلوص، صدور مجوز تولید و ردیابی محصول نهایی را بر عهده دارد. کشت باید در زمین‌های محصور و دارای مجوز انجام شود و خرید محصول نیز تنها توسط دولت صورت گیرد.
به‌طور کلی، کاهش شدید کشفیات، افت کیفیت تریاک موجود، محدودیت‌های واردات، هزینه‌های سنگین تأمین خارجی و سقوط بی‌سابقه تولید افغانستان همگی نشان می‌دهند که کشور ناگزیر از اتخاذ تصمیمی فوری و ساختاری است. کشت کنترل‌شده شقایق دارویی، در کنار واردات محدود، می‌تواند به‌عنوان راهبرد پایدار برای تضمین امنیت دارویی کشور مطرح شود.
