متفکرآزاد: ستاد احیای دریاچه ارومیه در بخش‌هایی ترک فعل کرده است/چاه‌های غیرمجاز دشمن معیشت مردم و دریاچه‌اند/مسئله سد نیست، حقابه اکوسیستم است
عضو هیئت رئیسه مجلس شورای اسلامی به بررسی ابعاد علمی، مدیریتی و زیست‌محیطی بحران دریاچه ارومیه پرداخت و از نقش دولت‌ها، مسئولین، سدسازی‌ها، کشاورزی سنتی، چاه‌های غیرمجاز و ترک‌فعل ستاد احیا در تداوم این بحران سخن گفت.
به گزارش سایت دیده‌بان ایران؛روح‌الله متفکرآزاد، نماینده مردم آذربایجان شرقی و عضو کمیسیون انرژی در مجلس شورای اسلامی، در برنامه «منهای پایتخت» SNNTV با اشاره به امکان‌پذیری احیای دریاچه ارومیه گفت: از لحاظ علمی و اقتصادی احیای کامل دریاچه ارومیه ممکن است، اما این موضوع بستگی دارد که منظور از «کامل» چه باشد. برخی تراز هیدرولوژیک را معیار مطلوب می‌دانند و برخی دیگر تراز اکولوژیک را ملاک می‌گیرند.
وی افزود: اگر منظور از احیا، بازگشت دریاچه به شرایط سال‌های ۷۴ تا ۷۸ باشد که در آن زمان سطح آب حتی موجب نگرانی روستاهای اطراف از سرریز دریاچه می‌شد، تحقق آن دشوار است. اما اگر هدف، بازگشت به سطحی باشد که در آن حیات اکولوژیک دریاچه جاری باشد، این هدف قابل دستیابی است.
نماینده مردم آذربایجان شرقی تأکید کرد: برای تحقق این هدف باید مدیریت تعارض منافع به‌صورت جدی اصلاح شود و با متخلفان، به‌ویژه در دستگاه‌های دولتی، برخورد قاطع صورت گیرد. همچنین تأمین معیشت مردم و جلوگیری از تخلیه سفره‌های زیرزمینی و تخلخل زمین از الزامات اساسی است.
متفکرآزاد خاطرنشان کرد: در صورت تحقق این شرایط و اعمال مدیریت صحیح، می‌توان به تدریج شاهد افزایش تراز ابتدایی دریاچه ارومیه بود. البته برخی نیز معتقدند که برای احیای کامل، نیاز به تغییرات اقلیمی گسترده وجود دارد، اما به باور من همه این عوامل باید در کنار هم و با نگاه جامع دیده شوند.
روح‌الله متفکرآزاد، نماینده مردم آذربایجان شرقی در مجلس شورای اسلامی، با اشاره به نقش دولت‌های مختلف در روند احیای دریاچه ارومیه اظهار داشت: در تحقیق و تفحص مجلس از عملکرد ستاد احیای دریاچه ارومیه، بررسی تصمیمات دولت‌ها به‌صورت مستقیم در دستور کار نبوده و تمرکز بیشتر بر عملکرد خود ستاد احیا بوده است؛ بنابراین، از منظر علمی درباره تصمیمات دولت‌ها قضاوتی ندارم.
وی افزود: با این حال، از دهه ۸۰ به بعد، دولت‌های مختلف هرکدام به نوعی تلاش کردند وضعیت دریاچه را اصلاح کنند؛ اما میزان موفقیت آنها محل بحث و مناقشه است.
نماینده مردم آذربایجان شرقی با اشاره به رویکرد فنی در مدیریت این بحران گفت: به باور من مسائل دریاچه بیش از آنکه سیاسی یا اجتماعی باشد، زیست‌محیطی است.
وی تصریح کرد: اگر خشکی دریاچه تثبیت شود و نتوانیم حداقل بستر آن را مرطوب و فعال نگه داریم، با بحران‌های جدی زیست‌محیطی، انسانی و سلامت عمومی روبه‌رو خواهیم شد.
متفکرآزاد تأکید کرد که در نطق علمی خود در مجلس شورای اسلامی درباره تحقیق و تفحص از دریاچه ارومیه، هیچ‌گونه نگاه سیاسی مطرح نکرده و تمرکز او بر جنبه‌های علمی و فنی موضوع بوده است.
روح‌الله متفکرآزاد، نماینده مردم آذربایجان شرقی در مجلس شورای اسلامی با اشاره به نقش سدسازی‌ها در بحران دریاچه ارومیه گفت: بخش قابل توجهی از سدهایی که در کشور ساخته شده، در مسیر توسعه و عمران ملی ضروری و مفید بوده‌اند، اما مشکل از آنجا آغاز می‌شود که ما پس از یادگیری یک روش، به‌صورت افراطی آن را تکرار می‌کنیم؛ به‌عبارتی، هرگاه در کشور یک الگو جواب می‌دهد، در ادامه آن را «اُوردوز» می‌کنیم و بدون ملاحظه اثرات جانبی، بیش از اندازه به‌کار می‌گیریم.
وی ادامه داد: اصل سدسازی مشکل اصلی نیست، بلکه موضوع اصلی، حقابه زیستی اکوسیستم‌هاست. هر سدی که ساخته می‌شود باید بپذیرد که اکوسیستم پایین‌دست از جمله دریاچه ارومیه سهمی از آن آب دارد و نباید این حقابه قطع شود.
به گفته متفکرآزاد، اجازه عبور آب از سدها به سمت دریاچه اهمیت بیشتری از خود ساخت سد دارد و غفلت از آن یکی از خطاهای مدیریتی مهم در سال‌های گذشته بوده است.
این نماینده مجلس افزود: علاوه بر این، باید به ابعاد اجتماعی سدسازی‌ها نیز توجه شود، چراکه در کنار مسائل زیست‌محیطی، اثرات اقتصادی و اجتماعی نیز در مناطق پایین‌دست ایجاد کرده‌اند.
وی درباره ارزیابی عملکرد ستاد احیای دریاچه ارومیه نیز گفت: اهدافی مانند افزایش تراز آبی دریاچه و کاهش میزان برداشت‌های غیرمجاز برای ستاد تعیین شده بود. برخی از اقدامات سازه‌ای و پروژه‌های عمرانی در دوره‌های مختلف، به‌ویژه در دولت شهید رئیسی به مرحله اجرا و تکمیل رسید، اما هنوز آثار ملموس این اقدامات در وضعیت دریاچه قابل مشاهده نیست و نیاز به استمرار و اصلاح در سیاست‌های آبی و مدیریتی دارد.
روح‌الله متفکرآزاد، عضو هیئت رئیسه مجلس شورای اسلامی با اشاره به نقش الگوی کشاورزی در بحران دریاچه ارومیه اظهار داشت: تا زمانی که شیوه آبیاری در کشور، به‌ویژه در مناطق حوضه دریاچه ارومیه، به‌صورت غرقابی انجام می‌شود، نه تنها احیای دریاچه بلکه کل منابع آبی کشور در معرض تهدید است.
وی با تأکید بر اینکه آبیاری غرقابی در دنیا منسوخ شده است، افزود: ما هنوز با همان الگوهای سنتی دهه‌های گذشته کار می‌کنیم؛ در حالی که امروز پدیده فرونشست زمین در بسیاری از استان‌ها از ۳۰ تا ۷۰ سانتی‌متر گزارش می‌شود و این به معنای تخلیه سفره‌های آب زیرزمینی است.
متفکرآزاد تصریح کرد: تا زمانی که کشاورزی ایران به سمت مدرن‌سازی و بهره‌وری بالا حرکت نکند، امکان احیای پایدار دریاچه ارومیه وجود نخواهد داشت. البته مدرن‌سازی آبیاری هزینه‌بر است، اما بخشی از مشکل نیز به خُرد شدن زمین‌های کشاورزی به‌دلیل تقسیم ارث برمی‌گردد. وی گفت: کشاورزی با قطعات کوچک، مقرون‌به‌صرفه نیست و نیاز به مدیریت فرادستی و تجمیعی دارد تا بتوان منابع آب را بهینه مصرف کرد.
این نماینده مجلس با اشاره به دیدگاه خود درباره سیاست‌های کشاورزی در حوضه دریاچه ارومیه گفت: من مخالف طرح‌هایی مانند "نکاشت" یا "رهاسازی زمین‌ها" هستم، زیرا معتقدم مسئله قابل مدیریت است. اگر مدیریت منابع آب اصلاح شود، می‌توان استحصال آب مؤثر و پایدار داشت و بدون توقف کشاورزی، از منابع محافظت کرد.
وی با ذکر مثالی از وضعیت تبریز و سایر شهرهای شمال‌غربی کشور گفت: امروز حتی شهرهایی که تصور نمی‌شد دچار بحران آب شوند، با کم‌آبی روبه‌رو هستند؛ این نشان می‌دهد که ما در مدرنیزاسیون بخش کشاورزی و مدیریت منابع آبی عقب مانده‌ایم و باید تمرکز ویژه‌ای بر این حوزه داشته باشیم.
در خصوص تأمین آب باغات سیب آذربایجان غربی و شرقی نیز متفکرآزاد اظهار داشت: الگوی کشت فعلی در این مناطق نیازمند بازنگری جدی است. وی یادآور شد: در گذشته، تنوع محصولات بیشتر بوده و فقط بخشی از اراضی زیر کشت سیب بوده است، اما به مرور و بدون سیاست‌گذاری درست، این محصول جایگزین سایر محصولات شد.
وی خاطرنشان کرد: بر اساس برخی مطالعات، حتی پیش از انقلاب، شرکت‌هایی پیشنهاد داده بودند که کشت گسترده سیب در این مناطق انجام شود، در حالی که سیب محصولی آب‌بر است و با شرایط اقلیمی منطقه سازگاری کامل ندارد. بنابراین، باید با نگاه اقتصادی و زیست‌محیطی، سیاست‌های کشت منطقه‌ای و الگوی مصرف آب را بازتعریف کرد تا دریاچه ارومیه به مسیر پایداری بازگردد.
عضو کمیسیون انرژی مجلس شورای اسلامی با اشاره به عملکرد ستاد احیای دریاچه ارومیه گفت: یکی از وظایف اصلی این ستاد، مقابله با حفر و بهره‌برداری از چاه‌های غیرمجاز و همچنین تأمین معیشت جایگزین برای ساکنان مناطق اطراف دریاچه بوده است.
وی افزود: متأسفانه در افکار عمومی تصور می‌شود که بیشتر چاه‌های غیرمجاز برای تأمین معیشت روستاییان حفر شده‌اند، در حالی که بخش قابل‌توجهی از این چاه‌ها برای مصارف غیرضروری و خوش‌گذرانی مورد استفاده قرار می‌گیرند.
متفکرآزاد تصریح کرد: بسیاری از این چاه‌ها مربوط به ویلاها، استخرهای خارج‌شهری و باغ‌های تفریحی هستند، نه کشاورزان واقعی.
نماینده مردم آذربایجان شرقی ادامه داد: روستاییان محروم با چاه‌های مجاز خود نیز برای آبیاری چند قطعه زمین یا باغ، هزینه‌های سنگینی پرداخت می‌کنند و در مضیقه هستند، اما متخلفان در پوشش معیشت روستایی از منابع عمومی بهره‌برداری غیرقانونی می‌کنند.
وی تأکید کرد: این دقیقاً از جمله اقداماتی بوده که ستاد احیای دریاچه ارومیه باید مدیریت و کنترل می‌کرده است و ترک فعل در انجام این وظایف، یکی از محورهای اصلی انتقادات به عملکرد ستاد به شمار می‌رود.
متفکرآزاد خاطرنشان کرد: در کنار ستاد احیا، دستگاه‌هایی مانند شرکت‌های آب منطقه‌ای، جهاد کشاورزی و نهادهای استانی مرتبط نیز در این زمینه وظایف مشخص و مستقلی داشته‌اند که در مواردی در انجام مسئولیت‌های خود کوتاهی کرده‌اند و همین موضوع، بخشی از دلایل تداوم بحران دریاچه ارومیه است.
نماینده اسلامی با تأکید بر اینکه گزارش تحقیق و تفحص مجلس از ستاد احیای دریاچه ارومیه می‌تواند مبنای تصمیم‌گیری دولت جدید برای احیای علمی دریاچه باشد، گفت: این گزارش با استدلال، منطق و مستندات دقیق تهیه شده و اگر دولت برای احیای واقعی دریاچه ارومیه اراده کند، می‌تواند با تکیه بر این گزارش، نقاط ضعف و خطاهای مدیریتی گذشته را شناسایی و اصلاح کند.
وی با اشاره به نمونه‌هایی از ایرادات دوره‌های گذشته گفت: در برخی پروژه‌ها مقرر شده بود که برای کشاورزان، سیستم‌های آبیاری مدرن از جمله آبیاری تحت فشار و قطره‌ای اجرا شود؛ اما در عمل مشاهده شد که به جای آنکه زمین‌های سنتی به سیستم‌های نوین تبدیل شوند، زمین‌های جدیدی با همین روش‌ها زیر کشت رفته‌اند، که عملاً منجر به افزایش مصرف آب به جای صرفه‌جویی شده است.
نماینده مردم آذربایجان شرقی افزود: در حوزه چاه‌های غیرمجاز نیز، علیرغم تأکید ستاد احیا بر کنترل این پدیده، شاهد افزایش چشمگیر تعداد چاه‌های غیرمجاز در برخی استان‌ها بوده‌ایم؛ هرچند در برخی مناطق نیز کاهش نسبی مشاهده شده است.
وی گفت: پیش از ما نیز نهادهایی مانند دیوان محاسبات و سازمان بازرسی کشور به تخلفات متعددی در این زمینه برخورد کرده بودند و ما تمامی این گزارش‌ها را در ضمایم تحقیق و تفحص مجلس آورده‌ایم.
متفکرآزاد ادامه داد: برخی طرح‌های عمرانی مانند انتقال آب «زاب» به دریاچه ارومیه از جمله اقدامات نیمه‌تمام بودند که در دولت شهید رئیسی به‌صورت جدی پیگیری و تکمیل شدند.
وی گفت: حدود ۱۵۰۰ میلیارد تومان اعتبار برای این پروژه در آن زمان هزینه شد و بخش قابل توجهی از طرح به نتیجه رسید.
وی خاطرنشان کرد: بررسی‌های میدانی تحقیق و تفحص نشان می‌دهد که تغییرات اکولوژیک دریاچه ارومیه با دخالت انسانی به‌صورت پررنگ و مؤثر شکل گرفته است و برای بازگرداندن دریاچه به تعادل طبیعی، بازنگری در سیاست‌های مدیریتی و زیست‌محیطی گذشته ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است.
وی درباره اظهارات کلانتری مبنی بر اینکه «دریاچه ارومیه خشک نشده، بلکه خشکانده شده»، گفت: من داده و مستندی برای تأیید یا رد این ادعا در اختیار ندارم، اما اگر آقای کلانتری چنین اعتقادی دارد، باید توضیح دهد که چه کسانی و با چه تصمیماتی باعث این اتفاق شده‌اند.
وی با اشاره به سوابق مدیریتی کلانتری تصریح کرد: ایشان ۱۳ سال وزیر جهاد کشاورزی بوده‌اند و ۴ سال نیز ریاست سازمان حفاظت محیط زیست را بر عهده داشتند؛ علاوه بر آن، حدود ۸ تا ۹ سال نیز رئیس ستاد احیای دریاچه ارومیه بوده‌اند. با توجه به این سابقه طولانی در مسئولیت‌های مرتبط، اگر امروز معتقدند دریاچه «خشکانده شده»، باید خودشان نخستین فردی باشند که پاسخگو هستند.
نماینده مردم آذربایجان شرقی تأکید کرد: اگر این سخن درست باشد، دستگاه قضایی باید ورود کند و از ایشان بخواهد توضیح دهد چه اقدام یا ترک فعلی منجر به خشکانده شدن دریاچه شده است.
وی افزود: ما در مجلس در زمان آغاز کار هیئت تحقیق و تفحص از ستاد احیا، تلاش کردیم با انصاف و بدون جهت‌گیری سیاسی موضوع را پیش ببریم، حتی با وجود اینکه آقای کلانتری در همان ابتدا اظهارنظر نامناسبی درباره این هیئت داشتند.
متفکرآزاد خاطرنشان کرد: من از همکاران خود خواستم در دام واکنش‌های شخصی یا سیاسی نیفتند و اجازه دهند بررسی‌ها بر مبنای عدالت و شواهد علمی پیش برود.
وی گفت: من تا پایان کار هیئت تحقیق و تفحص، هیچ مصاحبه‌ای درباره قضاوت عملکرد افراد انجام ندادم تا نتیجه‌گیری بر اساس داده‌های واقعی صورت گیرد.
او در پایان با اشاره به یک ضرب‌المثل ترکی گفت: در زبان ما مثلی هست که می‌گوید مرده از جا بلند شده و غسّال را شسته! یعنی جای افراد و نقش‌ها عوض شده است. متأسفانه در کشور ما نیز در برخی حوزه‌ها چنین وضعیتی دیده می‌شود و نیاز است هر مسئول در جای خودش پاسخگو باشد تا کشور از این چرخه معیوب خارج شود.
نماینده مردم آذربایجان شرقی در مجلس شورای اسلامی با اشاره به ابعاد زیست‌محیطی، اجتماعی و امنیتی بحران دریاچه ارومیه گفت: خشک شدن دریاچه صرفاً یک مسئله زیست‌محیطی نیست، بلکه می‌تواند به بحرانی چندوجهی و امنیتی برای شمال‌غرب کشور تبدیل شود.
وی با اشاره به اثرات گسترده این پدیده اظهار داشت: با خشک شدن کامل دریاچه، جت‌استریم‌ها (بادهای جریانی قوی در ارتفاعات) می‌توانند ذرات نمک و گردوغبار را تا شعاع ۵۰۰ کیلومتری منتقل کنند و این امر باعث افزایش بیماری‌های تنفسی، نابودی محصولات کشاورزی، تخریب پوشش گیاهی و مهاجرت اجباری مردم خواهد شد.
نماینده مردم آذربایجان شرقی افزود: خود خشک شدن دریاچه موجب کاهش بارش‌های منطقه‌ای نیز می‌شود، چراکه میان زمین و آسمان رابطه تعاملی وجود دارد و از بین رفتن توده‌های آبی تعادل اقلیمی را به هم می‌زند.
به گفته وی، در چنین شرایطی اقتصاد منطقه از بین می‌رود، کشاورزی نابود می‌شود و به‌ویژه در نواحی شرقی دریاچه، بحران‌های اجتماعی و انسانی به‌شدت افزایش می‌یابد.
متفکرآزاد با بیان اینکه ستاد احیای دریاچه ارومیه باید پژوهش‌های دقیق‌تری در زمینه عوامل اقلیمی، ساخت‌وسازها و تأثیرات انسانی انجام می‌داد، گفت: برخی کارشناسان معتقدند جاده‌کشی در میانه دریاچه یکی از عوامل مهم اختلال در گردش آب و تشدید خشک‌سالی دریاچه بوده است.
وی افزود: این پروژه در دولت‌های گذشته آغاز شد و در زمان دولت آقای احمدی‌نژاد نیز به مراحل پایانی رسید، بنابراین باید به‌صورت دقیق بررسی شود که کدام تصمیم‌ها بیشترین اثر منفی را داشته‌اند.
وی در ادامه درباره سدسازی‌ها در حوزه آبریز دریاچه ارومیه نیز گفت: بخش قابل‌توجهی از سدها برای توسعه و عمران کشور ضروری بوده‌اند، اما مشکل از آنجا آغاز شد که ما در اجرای این سیاست‌ها دچار افراط (اوردوز مدیریتی) شدیم؛ به‌طوری که بدون ملاحظه اثرات جانبی، در همه مناطق سد ساختیم.
متفکرآزاد تصریح کرد: سدسازی در ذات خود مشکل‌زا نیست، بلکه مهم‌ترین مسئله رعایت حقابه زیستی اکوسیستم است. باید پذیرفت که دریاچه ارومیه نیز سهم مشخصی از جریان آب بالادست دارد و نباید جریان طبیعی آب به سمت آن قطع شود.
وی تأکید کرد: اجازه عبور آب از سدها برای حفظ حیات اکولوژیک دریاچه یک اصل حیاتی است.
این نماینده مجلس در ادامه گفت: ستاد احیای دریاچه ارومیه اهدافی مانند افزایش تراز آبی، کاهش برداشت‌های غیرمجاز و کنترل چاه‌ها را دنبال می‌کرد. برخی از پروژه‌های عمرانی و سازه‌ای آن در دولت شهید رئیسی تکمیل شد، اما آثار ملموس این اقدامات هنوز در وضعیت دریاچه به‌روشنی دیده نمی‌شود.
متفکرآزاد با تأکید بر اینکه احیای دریاچه ارومیه باید به‌عنوان یک پروژه ملی اما با تکیه بر توان بومی مدیریت شود، گفت: استان‌های آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی و کردستان از ظرفیت علمی و دانشگاهی بالایی برخوردارند، اما مدیریت این پروژه باید در سطح ملی و با دسترسی مستقیم به ریاست جمهوری انجام شود تا تصمیمات و اقدامات اجرایی با قدرت و انسجام پیش برود.
عضو هیئت رئیسه مجلس شورای اسلامی درباره مسئول اصلی احیای دریاچه ارومیه گفت: امروز همه دستگاه‌ها به‌ویژه استانداران منطقه در حال تلاش هستند، اما احیای دریاچه ارومیه نیازمند تصمیمی جدی و ملی از سوی دولت است.
وی افزود: من زحمات مسئولان استانی را نادیده نمی‌گیرم، اما بدون اراده و تصمیم قاطع در سطح ملی، این تلاش‌ها به نتیجه مطلوب نخواهد رسید.
وی با اشاره به مسئولیت دولت‌های گذشته در وضعیت فعلی دریاچه تصریح کرد: در فرآیند خشک شدن دریاچه، هر دولتی سهمی داشته است و حتی کسانی که امروز مدعی هستند، سهم بیشتری در ایجاد وضعیت موجود دارند.
نماینده مردم آذربایجان شرقی در واکنش به اظهارات رئیس‌جمهور اسبق، حسن روحانی مبنی بر اینکه «احیای دریاچه ارومیه یکی از افتخارات دولت یازدهم و دوازدهم بوده»، گفت: حتماً باید بفرمایند کدام دریاچه را احیا کردند تا با هم برویم و ببینیم!
وی تأکید کرد: آمارهای رسمی پایان دولت روحانی به‌روشنی نشان می‌دهد که دریاچه احیا نشده است.
متفکرآزاد گفت: من منکر تلاش‌های انجام‌شده نیستم و در گزارش تحقیق و تفحص نیز منصفانه نوشته‌ایم که اقداماتی انجام شده، اما این تلاش‌ها منجر به احیای واقعی دریاچه ارومیه نشده‌اند و نباید صرف اجرای چند پروژه عمرانی را به‌عنوان احیا قلمداد کرد.
وی در پایان خاطرنشان کرد: احیای دریاچه ارومیه مستلزم اراده‌ای ملی، تصمیم‌گیری فرابخشی و نگاه جامع علمی، اقتصادی و اجتماعی است تا از تکرار تجربه‌های ناقص گذشته جلوگیری شود.
