مرکاپتان موجود در گاز شهری چیست و افزایش آن چه عوارضی دارد؟

به گزارش سایت دیده بان ایران؛ از ۹ آذر، هنرستان دخترانه نور، نقطه شروع مسمومیت‌های سریالی دانش‌آموزان دختر شهر قم بود، تئوری ها و شایعات مختلفی درباره علل و عوامل مسمومیت دانش آموزان مطرح شد. 

این مسمومیت‌های عجیب به قم و دانش‌آموزان دختر محدود نماند بلکه در بروجرد، اردبیل، تهران و... تکرار شد. امروز هم مسمومیت ها به شکل گسترده ای افزایش پیدا کرد. 

واکنش مسئولان بررسی این اتفاق از جمله وزیر بهداشت،وزیر آموزش و پرورش، نمایندگان مجلس از  انکار آغاز به توطئه دشمنان ختم شد. در مقابل افکار عمومی مخالفان دولت هم به گونه ای دیگر به شایعات دامن می زنند، بخشی از  جامعه معتقد است موضوع مسمومیت دانش آموزان دختر را به گروه های تندرو مذهبی و بخش تندرو در دولت مرتبط دانستند. 

دیده بان ایران؛ اما بدون تکیه به گمانه زنی ها، شایعات و ادعاهای بخشی از جامعه، مسئولان و نمایندگان مجلس سعی کرده به نقش یک ماده در گاز شهری بپردازد و بدون قضاوت، نتیجه گیری و متهم کردن کسی یا گروهی در موضوع مسمومیت دانش آموزان و دانشجویان را از دید دیگری بنگرد و فقط عوارض افزایش یک ماده با نام مرکاپتان را در گاز شهری بررسی کند. 

برای بررسی بهتر موضوع نحوه توزیع گاز شهری از ایستگاه های تقلیل فشار گاز در  ابتدای هر شهر  و حاشیه شهر ها آغاز و به تزریق مرکاپتان به گاز مصرفی می رسیم. 

اینکه چرا در این گزارش به موضوع مرکاپتان ها می پردازیم اظهار نظر محسنی بندپی استاندار سابق تهران در ۱۰ بهمن ۱۳۹۷ درباره بوی بد منتشر شده در تهران بوده است.

 استاندار سابق تهران درخصوص بوی نامطبوع منتشر شده در تهران گفته بود: پژوهش‌ها نشان می‌دهد در منطقه یافت‌آباد SO۲ نسبت به سایر مناطق افزایش داشته که این مورد نشان می‌دهد ماده شیمیایی مرکاپتان عامل بوی بد تهران بوده است.

ایستگاه های تقلیل فشار گاز در  ابتدای هر شهر 

گاز طبیعی پس از استخراج و پالایش مسیر خطوط انتقال را با فشاری معادل Psi 1000 طی می‌کند تا به نقاط مختلف کشور و مبادی مصرف برسد. اما بدیهی است که این فشار به هیچ عنوان فشار مناسبی برای استفاده در صنایع، تأسیسات و تجهیزات نمیباشد. بنابراین برای قابل استفاده کردن آن ناگزیر از کاهش فشار آن به اندازه مورد نیاز هستیم. این عملیات کاهش فشار در ایستگاههایی موسوم به «ایستگاههای تقلیل فشار» صورت می‌گیرد.

ایستگاه‌‌‌‌های تقلیل فشار گاز بخش مهمی از سیستم گازرسانی بوده که با اشکال و تجهیزات متفاوت طراحی و نصب می‌گردند و با پیشرفت علوم و فن آوری ساخت این تجهیزات به طور مرتب تغییر و ارتقا می‌یابد.

انواع ایستگاه های تقلیل فشار گاز

1. ایستگاه دروازه شهری (City Gate Station: C.G.S)

2. ایستگاه حاشیه شهری (Town Border Station: T.B.S)

3. ایستگاه تقلیل فشار گاز ناحیه ای (درون شهری) (District Reducing Station: D.R.S)

4. ایستگاه اندازه گیری و تقلیل فشار (Metering and Regulating Station: M.R.S)

5. ایستگاه ترکیبی (C.G.S/T.B.S)

6. ایستگاه تقلیل فشار (Regulating Station: R.S)

7. ایستگاه اندازه گیری (Metering Station: M.S)

8. 

مرکاپتان ها 

همانگونه که می‌دانید، گاز طبیعی مادهای بی رنگ و بی بو است که در صورت نشـت و تشـکیل مخلوط قابل انفجار با هوا بسیار خطر آفرین است. لذا با افزودن مواد شیمیایی خاصی به نام بودارکننـده هـا آن را بودار می‌کنند تا نشت گاز به راحتی تشخیص داده شود.

در این رابطه حداقل سطح بو توسـط موسسـات مختلـف تعیین شده است ولی در حالت کلی گاز طبیعی باید آنقدر بودار شود که یک شـخص بـا بویـایی متوسـط بتوانـد موقعی که مقدار گاز در هوا به یک پنجم حداقل قابلیت اشتعال رسید به راحتی آن را تشخیص دهد. مـواد بـودار کننده گاز طبیعی معمولاً پایه گوگردی دارند و متعلق بـه یـک دسـته خـاص از مـواد شـیمیایی بـه نـام اورگـانو سولفورها هستند. عمده ترین بودار کننده‌‌‌‌های گاز طبیعی مرکاپتان ها می‌باشند که ترکیبـات گـوگرددار آلـی بـا فرمول عمومیRSHمی باشند. مرکاپتان ها موادی به شدت بدبو هستند و آستانه بوی آنهـا از سـایر مـواد بسـیار پایین تر است.

روش‌‌‌‌های موجود در بودار کردن گاز طبیعی

به طور کلی روش‌‌‌‌های بودار کنندگی را می‌توان به دو صورت روش کنار گذر و تزریقی تقسیم نمـود.

• در روش کنار گذر درصدی از حجم گاز مصرفی به ماده بودار کننده آغشته می‌شود و سپس با مخلوط شدن با بقیـه گاز موجب بودار شدن آن می‌گردد. دستگاه‌‌‌‌های بودار کننده کنار گذر به دو نوع نیوماتیکی و الکترونیکی ساخته شده اند.

• در روش تزریقی ماده بودار کننده متناسب با حجم گاز مصرفی و با فشار بیشتر از آن به داخل لوله اصلی تزریق می‌شود. دستگاه‌‌‌‌های بودار کننده تزریقی نیز به دو دسته چکیدنی و تبخیری تقسیم بندی می‌شوند.

 در فرمـول شیمیایی مرکاپتان ها  R نشان دهنده بنیان هیدروکربوری و S نشاندهنده گوگرد می باشد. متداولترین انواع مرکاپتان ها  که از خصوصیت بودار کنندگی زیادی برخوردار می باشند نوعی بوتیـل مرکاپتـان به نام (TBM) و ایزو پروپیل مرکاپتان (IPM) هستند. معمولا جهت بدست آوردن خواص مطلوبتر از مخلـوط دو یا چند نوع مرکاپتان با نسبتهای معین استفاده می گردد. بطور مثال مرکاپتان مصرفی در ایسـتگاه های تقلیـل فشار CGS شهری جهت تزریق به گاز طبیعی از ۸۰% IPM ، ۱۰%TBM و۱۰% NPM تشکیل یافته است. مواد بودار کننده معمولا در داخل بشکه های فلزی به ایستگاههای ورودی شهر (CGS) حمـل گشـته و در قسمت خروجی ایستگاه تزریق می گردد.

۱- این مواد به صورت R-SH معلوم می شوند، معمولا به صورت مخلوط هایی بـه نسـبت معـین و یـا نسـبتا خالص از ترکیبات پروپیل ، ایزوپروپیل ، بوتیل و یا امیل مرکاپتان می باشند.

۲- ترکیبات سولفوره هیدروکربنهای اشباع شده از اتصال گوگرد به زنجیر هیدروکربنها بوجود می آید و ممکن است از دی متیل اتیل- دی اتیـل پروپیـل و یا سولفور ایزوپپیل تشکیل شده.

۳- سولفورهای حلقوی

مانند تیوفان که ممکن اسـت بـه صـورت خـالص و یـا مخلـوط بـا مرکاپتانهـا و یـا ترکیبـات سـولفوره ی هیدروکربنهای اشباع به کار برده شود.

خواص فیزیکی

بیشتر بودارکننده های تجارتی دارای وزن مخصوص ۰/۸ ، فشار بخار ۱۸ psi و درجه انجماد -۴۶ درجـه سانتیگراد میباشند.

موارد قابل توجه در یک ماده بودار کننده عبارتند از:

۱- بو

بوی این ماده باید نامطبوع و متفاوت با سایر بوهای موجود در محیط باشد و حـس بویـایی را بـیش از حـد متاثر کند.

۲- قابلیت باقی ماندن در محیط

بودار کننده نباید بعد از مخلوط شدن با گاز در فشارها ، دماها و جریانهای مختلف گـاز مجـددا بـه صـورت مایع باقی بماند.

۳- بی اثر بودن این ماده باید به اندازه کافی با گاز مخلوط شود که با اجزای تشکیل دهنده گاز و یا فلزات سیسـتم تولیـد و توزیع واکنش نداشته باشد.

سمی بودن

استنشاق این مواد به میزانی که در گاز وجود دارد نباید اثرات سوء داشته باشـد و از طرفـی تمـاس بـا ایـن مواد در حالت مایع نباید سمی و خطرناک باشد.

شدت بو در یک سیستم تزریق وجود ۰/۵ تا ۱/۵ پوند در میلیون فوت مکعب گاز باید دارای بوی قسمت قبلی باشد. اگر در اثر بی احتیاطی یا خرابکاری میزان تزریق مرکاپتان از میزان ذکر شده بیشتر شود، با عوارض سوء در محیط های در بسته مانند خوابگاه ها و مدارس همراه خواهد بود. 

خطرات بهداشتی و ایمنی مرکاپتان ها:

غلظت این ماده در گاز شهری در حدی است که اثر سویی بر انسان ندارد ولـی افـرادی کـه بنـابر اقتضـای شغلی خود با غلظت های بالای این ماده در زمان تزریق رو به رو می باشند باید اطلاعات بهداشتی و ایمنـی ایـن مواد را که در شرکت ملی گاز ایران کاربرد فراوان دارند، به دقت رعایت نمایند. در اینجا به برخی از مـوارد ایمنـی هنگام کار با مرکاپتان اشاره
می شود.

۱-اثرات مواجهه تماس با این ماده سبب تحریک بینی، از دسـت دادن حـس بویـایی، تهـوع، اسـتفراغ، اسـهال، مشـکلات تنفسی، سردرد، تلوتلو خوردن و سرگیجه، ایجاد لکه های آبی رنگ روی پوست، آسیب شدید بـر ریـه و کلیـه، از دست دادن هوشیاری، و در حتی شرایط بحرانی باعث کما می گردد.

۲-شرایط جابه جایی و انبار قبل از جابجایی این ماده، افراد بایـد بـه لـوازم حفـاظتی مجهـز شـوند و از غلطانـدن بشـکه هـا روی زمـین خودداری نمایند. ضمن بستن کامل درب بشکه ها، این مواد در جای خنک با تهویه محیطـی مناسـب، بـه دور از اشعه مستقیم آفتاب، حرارت و سایر منابع اشتعال باید نگهداری شوند.

۳-آتش سوزی، انفجار و اطفاء حریق این ماده به شدت قابل اشتعال است. زمانی که بخارات آن با هوا مخلوط می شوند، این ماده بـه سـرعت بـهحد قابل انفجار می رسد. برای اطفاء حریق آن از کف، پودر شیمیایی، یا آب به شکل اسپری بایـد اسـتفاده نمـود. کشیدن سیگار در کنار این ماده اکیداً ممنوع است.

۴-کمک های اولیه اگر فردی در تماس با این مواد دچار مشکل تنفسی گردید او را باید به هـوای آزاد و دور از محـیط آلـوده منتقـل نمود. اگر فرد به سختی تنفس کند، ضمن دادن تنفس مصنوعی، وی باید بلافاصله به پزشک انتقال داده شود. اگـر مـاده با پوست تماس پیدا کرده باشد لباس ها و کفش آلوده را از بدن فرد خارج نمایید. موضع آلوده را با آب و صـابون به مدت حداقل ۱۵ دقیقه شستشو دهید. البسه و کفش آلوده را قبـل از اسـتفاده مجـدد تمیـز شسـته و خشـک نمایید.

اگر مسمومیت از طریق گوارشی رخ داده است و فرد بیهوش می باشد هرگز به او مایعات نخورانید و شخص بیهوش را مجبور به استفراغ نکنید. اگر فرد استفراغ می کند سر او را به سمت پایین و جلـو بـدن قـرار دهیـد تـا مایعات به داخل ریه برنگردد. اگر فرد مصدوم بیهوش می باشد سر را به یکی از طرفین بـدن بچرخانیـد. بـه فـرد مصدوم محلول بی کربنات سدیم بدهید و فرد را به پزشک ارجاع دهید.

۵-وسایل حفاظت فردی این وسایل عبارتند از عینک ایمنی مخصوص مواد شیمیایی، دستکش های حفاظتی مقـاوم در مقابـل مـواد شیمیایی، لباس های سراسری، چکمه و سایر البسه مقاوم در مقابل مواد شیمیایی.

اطلاعات ایمنی (MSDS) مرکاپتان

نام ترکیب شیمیایی: mercaptan

ترکیبات:

۸۰درصد ترشری بوتیل مرکاپتان (ABM)

۲۰درصد متیل اتیل سولفاید(MES)

موارد استفاده:

ماده بودار کننده برای گاز طبیعی

خطرات:

قابل اشتعال بوده وبخارات ان میتواند با هوا مخلوط انفجاری ایجاد کند.

بر اثر حرارت تجزیه شده بخارات سمی وقابل اشتعال تولید میکند.

تماس با پوست:

امکان ایجاد حساسیت پوستی وجود دارد (به عنوان ماده محرک شناخته میشود). در موقع تماس با مقدار زیادی اب وصابون شسته شود.
در هنگام تزریق باید از دستکش بلند از جنس pvc و لباس مناسب از جنس pvc استفاده شود.

تماس با چشم:

میتواند سبب سوزش چشم شود (تماس مستقیم با چشم خطرناک می باشد) باید از عینک مناسب هنگام تزریق اسفاده شود.

تنفس:

میتواند سبب تهوع سرگیجه سردرد بشود.
در صورت بروز باید مصدوم به هوای ازاد منتقل گردد از ماسکهای اکسیژن وتنفس مصنوعی استفاده نمایید و تحت درمان پزشک قرار گیرد.

بلعیدن:

بسیار سمی میباشد، در صورت بروز مصدوم را وادار به استفراغ نکنید و او را به مراکز درمانی منتقل کنید.

حفاظت محیط :

برای گیاهان و ابزیان سمی میباشد.آن را نباید در محیط رها کرد.در فاضلاب و مجرای ورود به ابهای سطحی نباید وارد شوند.مواد ریخته شده باید با ماسه جمع اوری شوند. یا با مواد خنثی کننده طبق دستور العمل شرکت ملی گاز اقدام گردد
ضایعات الوده به این مواد طبق دستور العمل فوق الذکر معدوم شوند.

جهت تشخیص نشت گاز طبیعی یا شهری و همچنین گاز مونوکسیدکربن توصیه می شود از سنسورهای هشدار دهنده نشت گاز  یا  آشکارساز گاز شهری و مونوکسید کربن در مناطقی که خط نشت گاز وجود دارد، استفاده شود.

منبع:سایت دیده بان ایران