رایگانی، مقام سازمان محیط‌زیست: از چینی‌ها برای مقابله با گرد و خاک در ایران کمک می‌گیریم/ در ۱۰ سال گذشته، ۴.۶ همت برای مقابله با گرد و غبار هزینه کرده‌ایم/ فجایعی که به بار آورده‌ایم به تشدید ریزگردها دامن زده است
بهزاد رایگانی، دبیر ستاد ملی سیاست‌گذاری و هماهنگی مدیریت پدیده گرد و غبار با بیان این که در ۱۰ سال گذشته، ۴.۶ هزار میلیارد تومان هزینه برای مقابله با گرد و خاک صرف شده است، به دیده‌بان ایران گفت: باید اذعان کنیم که در برخی مسائل، اشتباهاتی داشته‌ایم و فجایعی به بار آورده‌ایم که به تشدید گرد و غبار دامن زده است. مثلا با خشک کردن اراضی پایین‌دست تالاب صالحیه، کانونی را برای خیزش ریزگردها در کلانشهر کرج ایجاد کرده‌ایم./ برای انتقال دانش، توان‌افزایی، ظرفیت‌سازی و بهره‌مندی از فناوری‌های روز دنیا که کمتر در کشورمان شناخته شده است، به سمت استفاده از کمک‌های چینی‌ها برای مبارزه با پدیده ریزگردها رفته‌ایم و در همین راستا تفاهم‌نامه‌ای را با آکادمی ملی علوم چین امضا کرده‌ایم.
دیده‌بان ایران؛ محمدحسین خودکار: در روزهای اخیر گرد و غبار اغلب شهرهای کشورمان را فرا گرفته است و براساس اعلام سازمان هواشناسی، حداقل ۲۰ استان شامل تهران، البرز، مرکزی، اصفهان، خوزستان، ایلام، هرمزگان، بوشهر، خراسان شمالی، خراسان جنوبی، خراسان رضوی، سیستان و بلوچستان، سمنان، قزوین، قم، کرمان، کرمانشاه، یزد، کهگیلویه و بویراحمد و لرستان درگیر این پدیده هستند. آن‌طور که هواشناسی اعلام کرده است، این وضعیت تا پایان هفته در استان‌های یادشده ادامه خواهد یافت و البته به تناوب کشورمان تا پایان تابستان درگیر پدیده گرد و غبار خواهد بود. شدت خیزش ریزگردها در ساعات بعد از ظهر و غروب از سایر ساعت‌های روز بیشتر است.
نکته قابل توجه این است که براساس اعلام سازمان حفاظت محیط‌زیست، ۷۰ درصد گرد و غبار کشورمان منشأ داخلی و تنها ۳۰ درصد آن منشأ خارجی دارد. البته این موضوع در مناطق مختلف کشور متفاوت است، به نحوی که در استان‌های مرزی نظیر خوزستان یا سیستان و بلوچستان، ۷۰ درصد ناشی از کانون‌های داخلی و تنها ۳۰ درصد ناشی از کانون‌های خارجی است. نکته قابل توجه این است که در سال‌های اخیر هم اقدامات متعددی با برداشت اعتبارات از بودجه جاری و صندوق توسعه ملی برای مقابله با گرد و غبار انجام شده است و هم در بحث کانون‌های خارجی، علاوه بر برگزاری اجلاس‌های منطقه‌ای و بین‌المللی، تفاهم‌نامه‌هایی نیز با کشورهای همسایه به‌ویژه عراق در زمینه تثبیت کانون‌های ریزگرد به امضا رسیده است.
امسال، پنجمین سال یک دوره خشکسالی بی‌سابقه است
در چنین شرایطی، این پرسش در افکار عمومی مطرح می‌شود که چرا اقدامات انجام‌شده در زمینه مقابله با گرد و غبار تا کنون نتیجه ثمربخشی نداشته‌اند و به طور خاص امسال چه اتفاقی افتاده است که شاهد تشدید خیزش ریزگردها در سطح کشور هستیم؟ آن هم در شرایطی که تقریبا در دو دهه گذشته، همه دولت‌ها شعار مبارزه با گرد و خاک را سر داده‌اند و وعده‌های اعلام‌شده در این زمینه، عملی نشده است؟
این پرسش‌ها را با بهزاد رایگانی، دبیر ستاد ملی سیاست‌گذاری و هماهنگی مدیریت پدیده گرد و غبار در میان گذاشتیم و او نیز در پاسخ به خبرنگار دیده‌بان ایران توضیح داد: درباره موضوع کم‌بارشی باید به اطلاعات سازمان هواشناسی استناد کنیم و براساس آخرین گزارشات این سازمان، اکنون ایران در یک دوره خشکسالی تقریبا بی‌سابقه‌ای قرار گرفته که امسال، سال پنجم این دوره است. سال آبی جاری (ابتدای مهر ۱۴۰۳ تا پایان شهریور ۱۴۰۴) نیز یکی از خشک‌ترین دوره‌های همین بازه زمانی پنج‌ساله است. بنابراین در حال حاضر تقریبا همه سطح کشورمان در وضعیت ویژه‌ای قرار گرفته و کم‌بارشی باعث کاهش رطوبت زمین‌ها شده و خیزش گرد و غبار در چنین شرایطی، طبیعی است.
این مقام مسئول در سازمان حفاظت محیط‌زیست ادامه داد: تاثیر منشأهای داخلی و خارجی گرد و خاک در استان‌های مختلف، متفاوت است؛ به طور مثال، استان‌هایی که در مرزهای غربی و شرقی قرار گرفته‌اند و همچنین برخی استان‌هایی که در شمال شرقی کشور واقع شده‌اند، در حال حاضر تحت تاثیر کانون‌های فرامرزی هستند؛ به طور مثال، خوزستان، ایلام، کرمانشاه، لرستان، سیستان و بلوچستان، خراسان شمالی، خراسان جنوبی، خراسان رضوی، تحت تاثیر کانون‌های گرد و غبار در سوریه، عراق، افغانستان و ترکمنستان قرار دارند. اما استان‌هایی مثل تهران و البرز و بخصوص کلانشهرهای پایتخت و کرج، حتما تحت تاثیر کانون‌های داخلی گرد و غبار هستند.
خشکسالی، زمین‌ها را خشک و مستعد خیزش ریزگرد می‌کند
رایگانی در پاسخ به این سوال که چرا اقدامات انجام‌شده برای مقابله با بیابان‌زایی، کاشت نهال و تثبیت خاک در کانون‌های گرد و غبار در طول سال‌های اخیر، نتوانسته است جلوی تشدید این پدیده را بگیرد، توضیح داد: وقتی درباره پدیده‌ای صحبت می‌کنیم، باید آن را به‌خوبی بشناسیم. اکنون ما دچار یک خشکی پنج‌ساله هستیم و در حال حاضر در شدیدترین حالت آن قرار گرفته‌ایم. منظور از خشکسالی، یعنی میزان بارش از میانگین بلندمدت کمتر باشد و هرچقدر بازه زمانی که این اتفاق رخ می‌دهد، طولانی‌تر شود، خاک هم خشک‌تر می‌شود و این موضوع، زمین را بیشتر مستعد فرسایش بادی و پدیده گرد و غبار می‌کند.
دبیر ستاد ملی گرد و غبار ادامه داد: کم‌بارشی یعنی کمتر بودن میزان بارندگی از متوسط بلندمدت، اصطلاحا خشکسالی هواشناسی نامیده می‌شود و در پی خشکسالی هواشناسی معمولا خشکسالی هیدرولوژیکی رخ می‌دهد. در خشکسیالی هیدرولوژیکی، منابع آبی کمتر می‌شود و این یعنی بسیاری از زمین‌های کشاورزی که قبلا زیر کشت بوده‌اند، اکنون دیگر آبی برای زیر کشت رفتن ندارند. همچنین در این شرایط تالاب‌هایی که آبگیری می‌شدند نیز دیگر آبگیری نمی‌شوند و پدیده خشک شدن زمین‌ها برای مراتع و دیگر اراضی نیز رخ می‌دهد.
وی در ادامه تاکید کرد: در شهر تهران، یکی از مهمترین کانون‌های خیزش گرد و غبار، همین زمین‌های کشاورزی رهاشده ناشی از بی‌آبی هستند. در مجموع، نمی‌توان گفت الزاما اقدامات انجام‌شده برای مقابله با گرد و غبار اثربخش بوده است یا خیر، بلکه باید توجه داشته باشیم که شرایط امروز ما شرایط بسیار ویژه‌ای است.
باید از تجربیات بین‌المللی برای مقابله با گرد و غبار بهره‌مند شویم
رایگانی با اشاره به استفاده از تجربیات بین‌المللی برای مقابله با گرد و غبار در ایران، به دیده بان ایران گفت: هم محققین کشور در دانشگاه‌ها و هم ما که در دست‌اندرکار هستیم، هیچ‌گاه موضوع گرد و غبار را رها نمی‌کنیم، هرچند که از نظر بودجه‌ای یا اجرایی، شاید مقابله با این پدیده تا حد زیادی غیرممکن باشد. همین اواخر جلسه‌ای را در سازمان منابع طبیعی با حضور مسئولان آن سازمان و سازمان‌های محیط‌زیست و برنامه بودجه برگزار کردیم که در آن یک تفاهم‌نامه همکاری بین سازمان برنامه و بودجه، آکادمی ملی علوم چین و دانشگاه تهران برای انجام همکاری‌های بین‌المللی در زمینه مقابله با گرد و غبار امضا شد.
این مقام مسئول در سازمان حفاظت محیط‌زیست ادامه داد: سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور اقدامات ارزشمندی را برای مقابله با گرد و غبار انجام داده و در بسیاری از زمینه‌ها نیز موفق بوده است، اما بازهم برای انتقال دانش، توان‌افزایی، ظرفیت‌سازی و بهره‌مندی از فناوری‌های روز دنیا که کمتر در کشورمان شناخته شده است، به سمت استفاده از کمک‌های بین‌المللی برای مبارزه با پدیده ریزگردها رفته‌ایم. در حال حاضر ارتباطات ایران با کشور چین مناسب است و می‌توانیم از ظرفیت فناوری‌های این کشور برای مقابله با گرد و غبار بهره ببریم.
وی با بیان این که ایران تا کنون تجارب موفقی در زمینه مقابله با گرد و غبار داشته است، اظهار داشت: ما بسیاری از راهکارهای فنی مقابله با گرد و غبار را می‌شناسیم، ولی خودمان را دانای مطلق نمی‌دانیم و روی استفاده از ظرفیت‌های بین‌المللی در این زمینه نیز کار می‌کنیم. ستاد ملی گرد و غبار در این زمینه فعال است و جلساتی هم با مسئولان کشورهای گوناگون برگزار شده است و همکاری‌هایی در این خصوص شکل گرفته یا در حال شکل گرفتن است.
در یک دهه اخیر، برای هر هکتار مقابله با گرد و غبار تنها ۸ تومان هزینه شده است
رایگانی با بیان این که در ۱۰ سال گذشته، ۴.۶ هزار میلیارد تومان برای مقابله با گرد و غبار هزینه شده است، عنوان کرد: باید توجه داشت که این هزینه برای تثبیت خاک در ۵.۶ میلیون هکتار از اراضی مستعد فرسایش بادی صرف شده است که کانون‌های با شدت بالای احتمال خیزش گرد و خاک محسوب می‌شوند. حال اگر یک عملیات تقسیم ساده انجام دهیم، خواهیم دید که برای هر هکتار عملیات تثبیت خاک در این کانون‌ها طی یک دهه اخیر تنها ۸ تومان هزینه شده که این رقم در مقایسه با میزان گستردگی کانون‌های گرد و غبار در کشورمان رقم ناچیزی است.
دبیر ستاد ملی گرد و غبار با تاکید بر این که شرایط خشکسالی امسال بسیار متفاوت از سال‌های گذشته است، خاطرنشان کرد: به طور خاص امسال شاید هر اقدامی هم انجام می‌دادیم، چندان در جلوگیری از خیزش گرد و خاک موثر نمی‌بود. هرچند که ما باید نقد را هم بپذیریم و اذعان کنیم که در برخی مسائل، اشتباه داشته‌ایم. مثلا درباره گرد و غبار کلانشهر کرج، عمده پدیده گرد و غبار مربوط به اراضی پایین‌دست تالاب صالحیه است. این منطقه تا اوایل دهه ۸۰ یک منطقه مرطوب بوده که گیاهان شورپسند وجود داشته و اصلا پتانسیل غبارخیزی در آن وجود نداشته است، اما امروزه این منطقه به یک بیابان بی‌آب و علف تبدیل شده است، چون در دوره‌ای خواستیم که شوری زمین‌های کشاورزی حاشیه دشت صالحیه را کنترل کنیم و زهکش عظیمی در این منطقه احداث کردیم که باعث شده است جریان‌های هیدرولوژیکی به هم بخورد و این منطقه به یک ناحیه خشک تبدیل شود.
وی در پایان تصریح کرد: زهکش عظیم ایجادشده همچنین باعث شده است که ارتباط هیدرولوژیکی برای پخش سیلاب قطع شود و کانال ناشی از این زهکش مانع پخش شدن آب بالادست شده و همه این موارد باعث شده است که اراضی پایین‌دست تالاب صالحیه کاملا خشک شوند. باید بپذیریم که بخصوص درباره نگهداری از تالاب‌ها در بسیاری از نقاط کشور درست عمل نکرده‌ایم و فجایعی به بار آورده‌ایم که تالاب‌ها را به کانون ریزگردها تبدیل کرده است. تا زمانی که اشتباهات خودمان را نپذیریم، نمی‌توانیم برنامه صحیحی برای مقابله با کانون‌های گرد و غبار اجرا کنیم.
منبع: دیده‌بان ایران
