قلدربازی‌های اینستاگرامی؛ قربانیان خاموش در سایه خلأ قانونی/آسیب‌های روانی کامنت‌های اینستاگرامی بر نوجوانان؛ نیاز به تاب‌آوری و سواد رسانه‌ای
هر روز صدها نوجوان و جوان ایرانی در اینستاگرام قربانی تمسخر، فحاشی و تهدید می‌شوند. آنچه در نگاه اول یک شوخی بی‌ضرر یا سرگرمی گروهی به نظر می‌آید، می‌تواند به افسردگی، انزوا و حتی تراژدی‌های جبران‌ناپذیر ختم شود.
دیده بان ایران؛ مهشید جعفری: هر روز صدها نوجوان و جوان ایرانی در اینستاگرام قربانی تمسخر، فحاشی و تهدید می‌شوند. آنچه در نگاه اول یک شوخی بی‌ضرر یا سرگرمی گروهی به نظر می‌آید، می‌تواند به افسردگی، انزوا و حتی تراژدی‌های جبران‌ناپذیر ختم شود قلدربازی‌های مجازی، یا همان سایبر بولینگ، اکنون به معضلی اجتماعی–قضایی تبدیل شده که هنوز راه‌حل مشخصی در قوانین ایران برای مهار آن وجود ندارد.
قلدربازی مجازی به هر نوع آزار، تحقیر، تهدید یا تمسخر در فضای اینترنت گفته می‌شود که به‌طور عمدی و مکرر علیه فردی انجام گیرد. این پدیده در شبکه‌های اجتماعی مختلف رخ می‌دهد، اما اینستاگرام به‌دلیل گستردگی استفاده در ایران، بیشتر از بقیه در کانون توجه است.
قابلیت‌هایی چون استوری، لایو، دایرکت و بخش کامنت‌گذاری، امکان شکل‌گیری سریع موج‌های توهین یا تمسخر را فراهم می‌کند. فردی ممکن است تنها با انتشار یک عکس یا نظر شخصی، ناگهان هدف سیلی از کامنت‌های تمسخرآمیز و تهدیدآمیز قرار بگیرد.
در ایران، این رفتارها معمولاً در قالب‌های انتشار عکس یا فیلم تحقیرآمیز بدون اجازه فرد،حمله گروهی کاربران به یک پست یا استوری،ساختن صفحات فیک با هدف مسخره کردن،انتشار شایعات یا اطلاعات خصوصی خود را نشان می‌دهد.
قربانیان عمدتاً نوجوانان و جوانانی هستند که تازه در حال شکل دادن به هویت اجتماعی و شخصی خود در فضای مجازی‌اند میل به تأیید و پذیرش اجتماعی، آنها را به‌ویژه آسیب‌پذیر می‌کند و در فضای مجازی اما بارها شاهد موج‌هایی از «هیت دادن» به افراد عادی یا چهره‌های شناخته‌شده بوده‌ایم. بلاگرها و هنرمندان جوان بارها اعلام کرده‌اند که فشار روانی ناشی از حملات گروهی باعث شده در آستانه ترک فعالیت قرار گیرند.
استفاده از فضای مجازی نیلزمند سواد رسانه‌ای است
سحر پهلوان‌نشان، روان‌شناس اجتماعی و استاد دانشگاه در گفت‌وگو با دیده بان ایران؛ گفت: «ابتدا لازم است اشاره کنیم که فضای مجازی، به عنوان یک شبکه ارتباطی قوی عمل می‌کند و منجر به اطلاع‌رسانی در حوزه‌های مختلف، از کسب‌وکارها گرفته تا اخبار روز دنیا، می‌شود. این به اصطلاح دهکده جهانی، همانند هر ابزار تازه‌ای که خریداری می‌کنیم یا کسب‌وکاری نو راه‌اندازی می‌کنیم، نیازمند دانش و مهارت‌های خاص است. برای استفاده از فضای مجازی و اپلیکیشن‌های مشابه، سواد رسانه‌ای ضروری است، مهارتی که در بسیاری از مردم دیده نمی‌شود یا حداقل کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد.»
او افزود: «از سوی دیگر، در دوره نوجوانی، به دلیل میل به استقلال و تجربه‌های مستقلانه، میزان استفاده از شبکه‌های مجازی و پیام‌رسان‌ها افزایش می‌یابد. نوجوان می‌خواهد خود را در معرض نمایش قرار دهد، دستاوردهایش را به اشتراک بگذارد، یا حتی در صورتی که توانمندی خاصی ندارد، فضایی برای دیده شدن تجربه کند. این امر می‌تواند شامل گذاشتن دابسمش، ارائه سبک پوشش یا شرکت در ترندهای وایرال باشد، چرا که بخش اعظم هویت فردی و اجتماعی نوجوان از طریق ادراک دیگران شکل می‌گیرد.»
وی تصریح کرد: «اهمیت روابط اجتماعی در دوره نوجوانی بسیار زیاد است و نوجوانان در قالب گروه‌ها و روابط دوستانه، ارزش بیشتری برای ارتباطات خود قائل هستند تا فضاهای خانوادگی یا فردی. یکی از مهم‌ترین فضاهایی که می‌تواند به دیده شدن کمک کند، اینستاگرام است. اما نوجوانان اغلب موفقیت خود را از طریق تعداد لایک‌ها یا کامنت‌ها می‌سنجند و هنگامی که کامنت‌های منفی دریافت می‌کنند، این موضوع را شخصی‌سازی می‌کنند، اغراق‌آمیز جلوه می‌دهند و گاهی حتی تصمیم به حذف پست یا پیج خود می‌گیرند.»
پهلوان‌نشان گفت: «این رفتار به ویژه در نوجوانانی که مهرطلب هستند، اعتماد به نفس پایینی دارند یا تاب‌آوری کمی دارند، مشاهده می‌شود. این افراد ممکن است کامنت‌ها را درونی کنند و دچار اضطراب شدید یا انزوای اجتماعی شوند. برخی حتی با حذف کامنت یا اکانت، یا پاسخ‌دهی مقابله‌ای، تلاش می‌کنند از این آسیب‌ها جلوگیری کنند. بنابراین، سواد رسانه‌ای و آشنایی با تاب‌آوری و نقدپذیری، نقش حیاتی در کاهش فشار روانی دارد.»
او افزود: «گاهی اوقات توصیه می‌شود که بزرگ‌ترها یا روان‌شناسان، نوجوانان را از خواندن کامنت‌های منفی بازدارند، اما واقعیت این است که در برخی کامنت‌ها می‌تواند نکته مثبت یا نقد سازنده‌ای وجود داشته باشد که بسته به شناخت ما از نویسنده و نیت او، می‌تواند مسیر رشد و اصلاح رفتار را برای نوجوانان فراهم کند. بنابراین، پاک کردن صورت مسئله یا بستن کامنت‌ها، نگرش درستی نیست.»
انتقاد پذیری در نوجوانان باید تقویت شود
پهلوان‌نشان ادامه داد: «نوجوانان باید بیاموزند که انتقادپذیری را تقویت کنند و زمانی که نقدی مطرح می‌شود، ارزیابی کنند که آیا واقعیت دارد یا صرفاً نظر یک دنبال‌کننده است. برای مثال، اگر کسی در مورد پوشش یا اندام نوجوان نظر می‌دهد، نوجوان می‌تواند از این نظر بهره برده و در صورت نیاز اقدام به اصلاح کند، یا آن را صرفاً به عنوان یک نظر شخصی بپذیرد بدون اینکه به خود آسیبی برساند.»
افرادی که اضطراب بالاتر دارند یا تأییدطلب هستند، ممکن است توجیه کنند، سرزنش خود را افزایش دهند یا به هر شکلی تلاش کنند رضایت دیگران را کسب کنند. این فرآیند می‌تواند ذهن را دچار فرسودگی کند
وی خاطرنشان کرد: «افرادی که اضطراب بالاتر دارند یا تأییدطلب هستند، ممکن است توجیه کنند، سرزنش خود را افزایش دهند یا به هر شکلی تلاش کنند رضایت دیگران را کسب کنند. این فرآیند می‌تواند ذهن را دچار فرسودگی کند و در کسانی که سبک اسناد بدبینانه دارند، شخصی‌سازی و بزرگنمایی می‌شود و پیامدهای روانی شدیدتری به دنبال دارد.»
او گفت: «از سوی دیگر، افرادی که کامنت منفی می‌گذارند، اغلب به دلیل گمنامی و عدم برخورد مستقیم با پیامدها، جسارت بیشتری دارند. خشم‌ها، حسادت‌ها و عقده‌های روانی می‌تواند مزید بر علت شود. این رفتار می‌تواند به عنوان یک مکانیزم جبران ناکامی و تخلیه هیجان منفی تلقی شود. همچنین، مقایسه اجتماعی و بی‌نقص‌گرایی باعث می‌شود افراد به راحتی نقد منفی منتشر کنند بدون توجه به اثرات آن.»
پهلوان‌نشان افزود: «در دوره نوجوانی، تمایل به دیده شدن و کسب بازخورد مثبت، بخشی از هویت فردی را شکل می‌دهد. نوجوانان دستاوردهای تحصیلی، ورزشی یا حتی سبک پوشش خود را به نمایش می‌گذارند تا بازخورد دریافت کنند. فقدان تایید اجتماعی یا موفقیت کم در این فضاها، می‌تواند احساس طرد، انزوا یا محرومیت ایجاد کند و تمرکز نوجوان را به شدت روی این مسائل معطوف کند.»
وی ادامه داد: «نوجوانانی که توانمندی خاصی ندارند یا از الگوهای اشتباه بلاگرها و اینفلوئنسرها پیروی می‌کنند، ممکن است میان‌برهای نادرست برای دیده شدن انتخاب کنند. این رفتار در هر دو طرف، هم فردی که کامنت منفی می‌گذارد و هم کسی که محتوا تولید می‌کند، رقابت ناسالم و مقایسه اجتماعی ایجاد می‌کند.»
پهلوان‌نشان گفت: «فردی که کامنت می‌گذارد، احساس می‌کند می‌تواند بدون بازخورد مستقیم، نظر خود را بیان کند. فردی که کامنت‌ها را می‌خواند، ممکن است ابعاد مثبت تلاش‌ها، خلاقیت و انگیزه نویسنده محتوا را نبیند و تنها روی نقد تمرکز کند که باعث ایجاد احساس پوچی و قضاوت ناعادلانه می‌شود.»
او افزود: «نوجوانان اگر روی بخش ایگو یا شخصیت خود کار نکرده باشند و هویت فردی‌شان کامل نشده باشد، به ویژه کسانی که اضطراب، افسردگی یا اعتماد به نفس پایین دارند، بیشترین آسیب را از این تعاملات خواهند دید. پیامدهای روحی، جسمی و حتی رفتارهای ضد اجتماعی ممکن است برای آنها ایجاد شود و در موارد شدید حتی افکار خودکشی مشاهده می‌شود.»
پهلوان‌نشان تصریح کرد: «علاوه بر این، نوجوانان اغلب فکر می‌کنند هر واکنش یا بازخوردی که می‌دهند، الزامی است و این عدم آموزش تکنیک مشاهده و تحلیل، فشار روانی و احساس بی‌ارزشی را افزایش می‌دهد. یادگیری این مهارت‌ها، بررسی نیت نویسنده، میزان شناخت او و درک این که هر کامنت جنبه مثبت یا منفی می‌تواند داشته باشد، تاب‌آوری نوجوانان را افزایش می‌دهد و فشار روانی را کاهش می‌دهد.»
او گفت: «همچنین لازم است نوجوانان بدانند که همه زندگی آنها نباید در فضای اینستاگرام خلاصه شود، استفاده محدود از اپلیکیشن‌ها، تقویت شبکه ارتباطی واقعی با دوستان و خانواده، سرگرمی‌ها و توسعه مهارت‌ها در حوزه‌های مختلف، می‌تواند از آسیب‌های این فضا بکاهد و به آنها کمک کند فشارها و هیجانات منفی را مدیریت کنند.»
منبع: دیده‌بان ایران
